Ներածություն
2024թ․ դեկտեմբերի 5-ին Ազգային ժողովը հաստատեց ՀՀ ընտրական օրենսգրքում և հարակից այլ օրենքներում փոփոխությունների փաթեթը։ Սա ամփոփեց շուրջ երկու տարի տևած գործընթացը, որի նպատակն էր սպասվող 2026 թվականի խորհրդարանական ընտրությունների համար լավարկել կարգավորումները, ինչը մասամբ է ստացվել։ Այս աշխատանքում կանդրադառնանք ընդունված կարգավորումներին, կգնահատենք հնարավոր դրական և բացասական ազդեցությունը ժողովրդավարական ինստիտուտների վրա։ Չնայած տեսականորեն հնարավոր են ընտրական խաղի կանոնների փոփոխություններ, բայց, ըստ էության, սա 2026թ․-ին ընդառաջ իրավակարգավորումների վերջին համալիր փոփոխությունն էր։
Ավելի հասանելի ընտրություններ
Այս փաթեթի կարևոր ձեռքբերումներից էր ընտրությունների մի քանի ուղղություններով հասանելիության բարձրացումը, ինչը հնարավոր դարձավ պետական մարմինների, ՔՀԿ-ների և միջազգային կազմակերպությունների միջև համագործակցության արդյունքում։
Նախևառաջ, օրենքը երաշխավորում է տեղամասային ընտրական հանձնաժողովի տեղաշարժման դժվարություններ ունեցող անդամների, մասնագետների, քվեարկության սենյակում ներկա գտնվելու իրավունք ունեցող անձանց համար տեղամասերի պատշաճ կահավորումը։ Այս համատեքստում, տեղամասերում մեկ քվեախցիկի համար 750 ընտրողի պայմանը նվազեցվում է մինչև 600, ինչպես նաև օրենքը պարտադրում է տեղամասը կահավորել այնպես, որ հաշմանդամություն, ինչպես նաև տեղաշարժման դժվարություններ ունեցող ընտրողների համար երաշխավորվի անխոչընդոտ ընտրելու իրավունքը՝ պահպանելով քվեարկության գաղտնիությունը։ Ավելին, նոր ընդունված փաթեթով տեղաշարժման դժվարություններ ունեցող ընտրողներին հնարավորություն է տրվում էլեկտրոնային կամ թղթային եղանակով ընտրել իրենց հարմար, պատշաճ կահավորում ունեցող տեղամասը։ Եվ, վերջապես, օրենսգիրքը պարտավորեցնում է ԿԸՀ-ին տեսողության խնդիրներ ունեցող անձանց համար ապահովել լրացուցիչ միջոցներ՝ բրայլյան կաղապարներ ու խոշորացույցներ։
Այս փոփոխությունները դրական տեղաշարժ են և զգալիորեն բարձրացնում են ընտրությունների հասանելիությունը։ Թեև, դեռևս ոչ բոլոր տեղամասերն են հարմարեցված տեղաշարժման խնդիրներ ունեցող անձանց ընտրական իրավունքը լիարժեք իրացնելու համար նախատեսված պայմաններին, սակայն ենթադրվող գործողություններն արձանագրում են այս ուղղությամբ կատարված աշխատանքի արդյունավետության բարձր հավանականություն։
Սեռային բալանսավորված ներկայացվածություն
Ընտրական օրենսգիրքը սահմանում է, որ ընտրական ցուցակներում նվազ ներկայացված սեռի ներկայացուցիչների համամասնությունը պետք է կազմի առնվազն 30%, ընդ որում ցուցակի յուրաքանչյուր եռյակում պարտադիր պետք է ընդգրկված լինի նվազ ներկայացված սեռի մեկ ներկայացուցիչ։
Սակայն հետընտրական, մանդատների բաշխման գործընթացում կարգավորումներ առկա չեն, ինչը գործնականում հանգեցնում էր ընտրովի մարմնում վերոնշյալ 30%-ից պակաս ներկայացվածության։ Հայաստանում պակաս ներկայացվածն իգական սեռն է։ Շատ դեպքերում՝ ՏԻՄ ընտրություններում մանդատների բաշխման փուլում ցուցակով ընտրված կանանց մանդատները վայր դնելու արդյունքում այդ 30%-ը էականորեն նվազում էր։ Օրինակ, Ապարան համայնքի ավագանիում կանանց ներկայացվածությունը 0 է։ Տարբեր համայնքներում կանանց՝ մանդատներից հրաժարման դեպքերը գուցե տարբեր են, բայց հստակ օրինաչափությունը նկատելի է, ինչը զգալիորեն նվազեցնում է կանանց քաղաքական մասնակցությունը։
Այս իմաստով փաթեթով առաջարկված լուծումներից մեկը մանդատից հրաժարվելուն հարկադրելու քրեականացումն էր։ Սակայն վերջինս դժվար ապացուցելի է, և միշտ չէ, որ կանանց՝ մանդատներից հրաժարվելը պայմանավորված է հարկադրանքով։ ՔՀԿ-ների առաջարկով, ինչը և տեղ գտավ փոփոխություններում, եթե ընտրական ցուցակում պակաս ներկայացված սեռի ներկայացուցիչներ չկան, ապա այդ մանդատները մնում են թափուր։ Այսպիսով, կուսակցությունների համար մանդատները չկորցնելու տեսքով ստեղծվում է հավելյալ շարժառիթ՝ կանանց ներակայացվածությունն ապահովելու համար։ Սա, իհարկե կարևոր, բայց ժամանակավոր լուծում է, որպեսզի կանոնակարգվի սեռերի հավասարակշռված ներկայացվածությունն ընտրովի մարմիններում։ Հետագայում այս դրույթը, արդյունքին հասնելուց հետո, պետք է վերանայել, որպեսզի այն չվնասի ընտրողների՝ քվեարկության համամասնությամբ ընտրովի մարմին ունենալու նախընտրությանը։
Արտակարգ և ռազմական դրությունների ժամանակ ընտրությունների անցկացումը
Ընտրական փաթեթի ամենավիճելի և քննարկված հարցն արտակարգ և ռազմական դրությունների ժամանակ ընտրությունների անցկացման վերաբերյալ կարգավորումն էր։ Գործընթացի բոլոր շահառուները շեշտադրում էին խնդրի կարևորությունն ու կարգավորումները, քաղաքական, ժողովրդավարությանը սպառնացող ռիսկերը։ Ընտրություններ անցկացնելու և չանցկացնելու, հետաձգելու, արդյունքները ամփոփելու և այլնի վերաբերյալ առաջարկվող տարբեր լուծումները մանրամասն չքննարկելու համար պետք է պարզապես նշել, որ պատասխանատու պետական մարմինները, գիտակցելով խնդրի կարևորությունը, որոշեցին հարցը հանել փաթեթից և առանձին, ավելի փաստահեն լուծումներով, լայն կոնսենսուս ապահովելու հանձնառությամբ նորից վերադառնալ քննարկումների փուլ։
Աշխատանքի այս հատվածում կանդրադառնանք փաթեթի բացասական կողմերին, որոնք, ի տարբերություն վերոնշյալ կետերի, կարելի է համարել հետընթաց՝ ժողովրդավարության զարգացման, գործընթացների ներառականության և քաղաքականության հետևողական իրականացման առումներով։
Քաղաքական ֆինանսավորման վերահսկողությունը
Նախորդ աշխատանքներից մեկում[i]անդրադարձել էինք քաղաքական ֆինանսավորման վերահսկողության խնդիրներին։ Վերջին երեք տարում որոշվել էր, որ վերահսկողությունը պետք է կենտրոնանա մեկ մարմնում։ ԿԸՀ վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությունից (ՎՎԾ) քարոզարշավի ֆինանսավորման բաղադրիչի վերահսկողությունը պետք է անցնի Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին, ինչը վերահսկողական գործառույթը կենտրոնացնելով մեկ մարմնում հնարավորություն կտար այն առավել արդյունավետ իրականացնել[ii]։ Սակայն, հիմնականում ԿԸՀ կարողությունների սահմանափակ լինելու պատճառաբանությամբ գործառույթի տեղափոխությունն ամեն տարի հետաձգվում էր։ Այս փաթեթը վերջնականորեն փակեց վերահսկողության գործառույթի բաշխման հարցը։ Որոշվեց, որ քարոզարշավի ֆինանսավորման գործառույթը կմնա ԿԸՀ ՎՎԾ տիրույթում։ Վերահսկողական գործառույթի կենտրոնացումը մեկ մարմնում հնարավորություն կտար քաղաքական ֆինանսավորման ամբողջական, միասնական մոտեցմամբ վերահսկողություն։ Այժմ պետք է միայն հուսալ, որ երկու մարմինները հնարավորինս կհամագործակցեն և կներդաշնակեցնեն մոտեցումները, որպեսզի վերահսկողական գործառույթի արդյունավետությունը չտուժի։
Այս գործառույթների բաժանումն ու փաթեթում ընդգրկված այլ կարգավորումներ դիտորդական կազմակերպությունների, ԶԼՄ-ների և քաղաքացիների համար հավելյալ խնդիրներ են առաջացնում՝ մշտադիտարկել կուսակցությունների և նախընտրական հիմնադրամների ֆինանսավորումը։ Մասնավորապես, նոր ընդունված փաթեթի համաձայն, համամասնական ընտրություններին մասնակցող կուսակցությունների նախընտրական հիմնադրամներ ֆինանսական փոխանցումներ կարող են կատարել միայն այդ կուսակցությունները։ Սա նշանակում է, որ կուսակցությունը նախընտրական շրջանում տարբեր անձանցից ստանալու է նվիրատվություններ և դրանք իր անունից փոխանցելու է իր հիմնադրամին։ Հիմնական խոչընդոտը կայանում է նրանում, որ կուսակցության նվիրատուների տվյալները բացահայտվում են տարեկան հաշվետվություններում՝ տարեկան մեկ անգամ, մինչև հաշվետու տարվա հաջորդ փետրվարի 20-ը։ Այսպիսով, ընտրողները և այլ շահագրգիռ անձինք հնարավորություն չեն ունենալու տեղեկանալ կուսակցության նախընտրական հիմնադրամ նվիրատուների մասին և, ըստ այդմ, ընտրությունների համատեքստում որոշում կայացնել, ինչը միջազգայնորեն ընդունված կարևոր չափանիշ է[iii]։
Կուսակցությունների ֆինանսավորման սահմանաչափերը
Փոփոխությունների փաթեթում ամենախնդրահարույց կարգավորումը վերաբերվում էր կուսակցությունների ֆինանսավորման սահմանաչափերի բարձրացմանը։ Նախորդող մեկ այլ աշխատանքում քննարկել էինք Հայաստանում կուսակցությունների մասնավոր ֆինանսավորումն ու գոյություն ունեցող սահմանաչափերը[iv]։ Սահմանաչափերի առկայությունը կարևոր մեխանիզմ է, որը հնարավորություն է տալիս ժողովրդավարական հավասար մասնակցության, նվազեցնում է օլիգարխների և խոշոր փողատերերի ազդեցության ռիսկը քաղաքականության վրա։ Հայաստանում մեկ անձը կուսակցությանը տարեկան կարող էր առավելագույնը 2.5 մլն դրամի չափով նվիրատվություն կատարել, իսկ կուսակցությունը մեկ տարում հավաքել առավելագույնը 500 մլն դրամ։ Հատկանշական է, որ տարեկան 2.5 մլն-ի սահմանաչափն անուղղակիորեն փոխկապակցված է Հայաստանում միջին աշխատավարձի թվի հետ (ամսական շուրջ 250հզր դրամ)։ Փաթեթով այս սահմանաչափերը բարձրացվեցին՝ դառնալով համապատասխանաբար 10 մլն և 1 մլրդ դրամ։ Հայաստանում սակավ թվով մարդիկ կարող են տարեկան 10 մլն դրամ նվիրատվություն կատարել կուսակցություններին, ինչն էականորեն մեծացնում է կախվածությունն այդ անձանցից ու այդ անձանց ազդեցությունը քաղաքական համակարգում, խախտելով ժողովրդավարության հավասար մասնակցության սկզբունքը։ Ինչ վերաբերվում է կուսակցությունների համար տարեկան 1 մլրդ սահմանաչափին, տվյալների մշտադիտարկումը ցույց է տալիս, որ գրեթե չկան կուսակցություններ, որոնք ի վիճակի են եղել 500 մլն սահմանաչափին մոտ գումար հավաքագրել, ինչը 1 մլրդ սահմանաչափի բարձրացումը դարձնում է անհիմն և քաղաքական դաշտում կուսակցությունների միջև ստեղծում է մրցակցային անհավասար պայմաններ։
Ընդ որում վերոնշյալ փոփոխությունն ի կատար ածվեց հապճեպ, երկրորդ ընթերցումից առաջ, միայն երկու կուսակցությունների՝ ՔՊ-ի և ՀՅԴ-ի փոխհամաձայնության արդյունքում։ Պատահական չէ, որ հենց այս երկու կուսակցություններն են ամենաշատ ֆինանսական հոսքերին տիրապետում։
Եզրակացություն
Ամփոփելով պետք է նշել, որ այս փաթեթի այն կետերը, որոնք երկար ու ներառական քննարկումների արդյունք էին, էականորեն լավարկել են ընտրական ինստիտուցիոնալ դաշտը, իսկ այն թերքննարկված կետերը, որոնց մեջ նաև մտնում է, ըստ էության պետական նպատակային ֆինանսավորման բաղադրիչի վերացումը, ստեղծում են հավելյալ խնդիրներ և ժողովրդավարական զարգացման համար ռիսկեր։ Շարունակում են նաև թերկարգավորված մնալ վարչական ռեսուրսի չարաշահման և երրորդ անձանց կողմից ֆինանսավորման երևույթները։ Պետք է ակնկալել, որ պետությունը, ՔՀԿ-ներն ու քաղաքացիներն այս հարցերը կպահեն օրենսդրական բարեփոխումների օրակարգում։
[i] https://rcsp.am/entry/4697/2026-tvakani-xorhrdaranakan-yntrutyunnerin-yndaraj-xaghi-kanonneri-masin/
[ii] https://www.venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-AD(2023)030-e
[iii] https://images.transparencycdn.org/images/2412_PP_IntegrityStandardsPolFin_FIN_EN.pdf
[iv] https://rcsp.am/entry/5290/kusakcakan-hamakargi-yndhanur-nkaragiry/
Հեղինակ՝ ԱՔՀԿ ասոցացված փորձագետ Տիգրան Մուղնեցյան
Լուսանկարը՝ Infocom-ի
