2025 թվականի հունվարի 1-ից Հայաստան-Իրան և Հայաստան-Թուրքիա պետական սահմանի պահպանությանը կմասնակցեն նաև ՀՀ Ազգային անվտանգության ծառայության սահմանապահ զորքերը։ Բացի այդ, Հայաստան-Իրան պետական սահմանի հսկիչ-սահմանային կետում ծառայությունն ամբողջությամբ կիրականացվի ՀՀ ԱԱԾ սահմանապահ զորքերի ուժերով: Այս հարցերի վերաբերյալ մեդիա տիրույթում տարածվեց մի խոսույթ, թե սա Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների միտումնավոր վատթարացման գործընթացի շարունակությունն է։
Չնայած նրան, որ այս խոսույթը հասարակական լայն արձագանք չգտավ և, փոխարենը, որոշումը հիմնականում ողջունվեց հանրության կողմից, այնուամենայնիվ, այս հարցի կարևորության վերաբերյալ շարունակում են մնալ թյուրընկալումներ։
Սահմանապահ զորքերի ձևավորումը
Հայաստանի Հանրապետության սահմանապահ զորքերը ստեղծվել են 1992 թվականի փետրվարին՝ ի սկզբանե ընդգրկվելով ՀՀ Պաշտպանության նախարարության կազմում: 1993 թվականից սկսած, ՀՀ նախագահի հրամանագրով, Պաշտպանության նախարարության սահմանապահ զորքերի վարչությունը տեղափոխվեց ՀՀ Ազգային անվտանգության պետական վարչության ենթակայության ներքո: Հետագայում կառույցը կոչվեց ՀՀ ԱԱԾ սահմանապահ զորքեր: 1994թ. ապրիլի 26-ին Գերագույն խորհուրդն առաջին անգամ ընդունեց օրենք «ՀՀ պետական սահմանի մասին», այնուհետև 2001 թվականի նոյեմբերի 20-ին ընդունվեց «Սահմանապահ զորքերի մասին» ՀՀ օրենքը: Դրանք սահմանում են Սահմանապահ զորքերի ելակետային սկզբունքները, ՀՀ պետական սահմանի պահպանության կազմակերպումը, սահմանապահ զորքերի մարտածառայողական գործունեության ձևերն ու մեթոդները։ Հետագայում, ՀՀ կառավարության 2006 թվականի որոշմամբ, ապրիլի 26-ը սահմանվեց որպես Սահմանապահի օր։ [i]
Ադրբեջանի հետ սահմանին սահմանապահ զորքերի տեղակայման հարց չկար մինչ սահմանազատման և սահմանագծման գործընթացի մեկնարկը, Վրաստանի հետ սահմանը վերահսկվում է ԱԱԾ սահմանապահ զորքերի կողից՝ համագործակցելով նաև մաքսային ծառայության, ՆԳՆ-ի և ԱԻՆ-ի հետ:
Իրանի և Թուրքիայի հետ սահմանների պահպանությունը կարգավորվում էր 1992 թվականի սեպտեմբերի 30-ին Ռուսաստանի Դաշնության հետ «ՀՀ տարածքում ՌԴ սահմանապահ զորքերի կարգավիճակի ու նրանց գործունեության պայմանների մասին» կնքված պայմանագրի համաձայն:[ii]
ՀՀ-ում գտնվող ՌԴ սահմանապահ զորքերի պայմանագրային հիմքերը
«ՀՀ տարածքում ՌԴ սահմանապահ զորքերի կարգավիճակի ու նրանց գործունեության պայմանների մասին» պայմանագրի 2րդ հոդվածում նշվում է. «Հայաստանի Հանրապետությունը, ի շահ սեփական անվտանգության, Ռուսաստանի անվտանգության և ԱՊՀ մասնակից պետությունների կոլեկտիվ անվտանգության ապահովման, իր տարածքի շրջանակներում Թուրքիայի և Իրանի հետ պետական սահմանի պահպանության հարցը լիազորում է Ռուսաստանի Դաշնության սահմանապահ զորքերին, որոնք սույն Պայմանագրի ստորագրման պահին տեղաբաշխված են Հայաստանի Հանրապետության տարածքում»։
Պայմանագրի 30-րդ հոդվածում նշվում է, որ պայմանագիրը կարող է փոփոխվել կողմերի համաձայնությամբ:
Կարծում եմ, որ աշխարհաքաղաքական ներկայիս իրավիճակում հայ-իրանական և հայ-թուրքական սահմանի պահպանությունը ՌԴ սահմանապահ զորքերին լիազորելը Հայաստանի անվտանգության ապահովման տեսանկյունից նպատակահարմար չէ: Հայաստանի դիմադրունակության բարձրացման և ռիսկերն առավել կառավարելի դարձնելու տեսանկյունից ավելի ճիշտ կլինի, որ ինքներս լինենք մեր սահմանների պահպանության երաշխավորը:
Ձեռք բերված պայմանավորվածության կարևորությունը:
Ցանկացած պետության անկախության, ազատության և ինքնիշխանության կարևորագույն ցուցիչը վարչարարության կարողությունն է սեփական տարածքում և սահմանին: Առաջին հերթին սա մեր ինքնիշխանության ամրապնդման համար կարևոր քայլ է: Սա կարևոր է նաև ԵՄ-ի հետ վիզաների ազատականացման և ռուսական ազդեցության կրճատման տեսանկյունից:
Եթե մինչև վերջերս Ռուսաստանի կողմից Հայաստանում իր ազդեցության ամենամեծ լծակն Արցախի հարցն է, ապա հիմա, տնտեսական և էներգետիկ լծակներից զատ, մեծ ռիսկեր է ենթադրում ռուսական զորքերի ներկայությունը Հայաստանում:
Ունենալով մի շարք պարտավորություններ, ոչ միայն որպես ռազմավարական դաշնակից, այլև ՀԱՊԿ-ի շրջանակներում` Ռուսաստանը չձեռնարկեց որևէ գործողություն 2021թվականին Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի ինքնիշխան տարածք ներխուժելու, 2022 թվականի սեպտեմբերյան հարձակման և 2023թ արցախահայերի էթնիկ զտման ժամանակ:
Բացի դա հաշվի առնելով այն, որ Ռուսաստանից այդպես էլ չհնչեցին հայտարարություններ, որոնցով նրանք ճանաչում են Հայաստանի սահմանների անձեռնմխելիությունը, դժվար է հավատալ, որ ռուսական սահմանապահ զորքերը իսկապես շահագրգռված կլինեն Հայատանի սահմանների և անվտանգության պահպանմանը:
Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագրի 14-րդ հոդվածում,[iii] որը վերաբերվում է միգրացիայի, ապաստանի տրամադրման և սահմանների կառավարման հարցերի վերաբերյալ համագործակցությանը, նշվում է. «2.Համագործակցությունը պետք է հիմնված լինի հատուկ կարիքների գնահատման վրա, որն իրականացվում է Կողմերի միջև փոխադարձ խորհրդակցության միջոցով և պետք է իրականացվի իրենց համապատասխան օրենսդրության համաձայն: Մասնավորապես, այն պետք է կենտրոնանա․․․
(e) այնպիսի հարցերին, ինչպիսիք են միգրացիայի կառավարման, փաստաթղթերի անվտանգության, մուտքի արտոնագրի քաղաքականության, սահմանների կառավարման և միգրացիայի տեղեկատվական համակարգերի ոլորտներում կազմակերպումը, վերապատրաստումը, լավագույն փորձը և մյուս գործառնական միջոցները»։
Սրանից հետևում է, որ առնվազն սահմանային հսկիչ անցակետերում ՀՀ ԱԱԾ սահմանապահ զորքերի վերահսկողությունը պարտադիր է լինելու վիզաների ազատականացման գործընթացում: Իսկ ընդհանուր գործընթացում վատ չէր լինի նաև Թուրքիայի հետ բաց սահման ունենալը՝ մեր սահմանապահների վերահսկողությամբ:
Վրաստանն ու Ադրբեջանն իրենց սահմանապահ ծառայությունների կարողությունները զարգացրել են ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի հետ համագործակցությամբ, հետևաբար Հայաստանի կողմից նման ցանկության դեպքում կարելի է նմանատիպ աջակցություն Հայաստանին նույնպես ակնկալել:
Սակայն, եթե նույնիսկ հետագայում ձեռք բերվի համաձայնություն առ այն, որ ՀՀ ԱԱԾ սահմանապահ զորքերն են այսուհետ իրականացնելու ՀՀ ողջ սահմանի սահմանային վերահսկողությունը, սահմանապահ ծառայության կարողությունների զարգացումն ու ԱԱԾ-ից առանձնացումը կարևոր են:
Կարծում եմ, որ Հայաստանի դիմադրողունակության ավելացման համար ԱԱԾ-ից սահմանապահ ծառայության տարանջատումը կարող է նպաստել դրա զարգացման ավելի համակարգված և արդյունավետ ընթացքին: Սա հնարավորություն կտա կարճ ժամանակում ձեռք բերել համապատասխան կարողություններ և ՀՀ բոլոր սահմանների պահպանությունն իրականացնել բացառապես սեփական ուժերով:
Ամփոփում
Սա միայն մեկն է այն բարեփոխումներից, որոնք անհրաժեշտ են Հայաստանին իր դիմադրողունակությունն ավելացնելու ճանապարհին: Հայաստանի սահմանապահ զորքերի զարգացումն ու ԱԱԾ-ից տարանջատումը ռազմավարական կարևորություն ունեն։ Այս քայլերը հնարավորություն են տալիս ամրապնդել երկրի ինքնիշխանությունը, կրճատել արտաքին ազդեցությունը և զարգացնել անվտանգային համակարգի կառավարման ունակությունները։
Արփի Պետրոսյան, 15 տարեկան
[i] https://www.arlis.am/documentview.aspx?docID=52327
[ii] https://uic.am/wp-content/uploads/2015/08/Paym-sahmanapah-arm.pdf
[iii] https://www.mfa.am/filemanager/eu/CEPA_ARM_1.pdf
