Եկեղեցու և պետության տարանջատումը. տեսություն և հայկական իրականություն

Եկեղեցու և պետության տարանջատումը. տեսություն և հայկական իրականություն 

Հայ առաքելական եկեղեցու վերնախավի և ՀՀ քաղաքացիների զգալի մասի, այդ թվում՝ կառավարող ուժի միջև առկա խորքային կոնֆլիկտը առիթ է տալիս խոսել եկեղեցու և պետության տարանջատման սկզբունքի մասին։ 

Ի՞նչ է նշանակում եկեղեցու անջատում պետությունից 

Այս դրույթը, թեև մարդկության պատմության ընթացքում առաջ է քաշվել տարբեր փիլիսոփաների, իրավաբանների և քաղաքական գործիչների կողմից, իր հստակ ձևակերպումն ստացել և կյանքի է կոչվել Ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունից հետո։ Հարկ է նշել, որ այն ուղղակիորեն առնչվում է իշխանությունների բաժանման սկզբունքի հետ։ 

Նախկինում իշխանությունը, այդ թվում՝ հոգևոր, պատկանում էր մեկ սուբյեկտի՝ միապետին։ Հոգևոր դասը զբաղվում էր միապետի իշխանության լեգիտիմացմամբ՝ քարոզելով «իշխանությունն Աստծուց է» գաղափարը, և արիստոկրատիայի հետ վայելում էր իշխող խավին բնորոշ բոլոր արտոնությունները։ Դեմոկրատական հեղափոխությունների արդյունքում ժողովուրդը դարձավ ինքնիշխան, և հոգևոր դասը զրկվեց քաղաքական իշխանությունից։ Տեղի ունեցավ իշխանությունների տարանջատում, որի արդյունքում եկեղեցին անջատվեց պետությունից, և հռչակվեց խղճի ազատության սկզբունքը։ 

Օրինակ, Ֆրանսիայում այս դրույթը թեև ամրագրվել էր Մարդու և քաղաքացու իրավունքների հռչակագրում, սակայն լիարժեք կյանքի կոչվեց միայն «Եկեղեցիների և պետության բաժանման մասին» 1905 թվականի օրենքի ընդունմամբ։ Այս օրենքի կարևորագույն դրույթներից մեկն այն է, որ պետությունը դադարում է ֆինանսավորել որևէ դավանանքի՝ միևնույն ժամանակ ապահովելով կրոնի ու խղճի ազատություն։ Այսօր աշխարհիկության ֆրանսիական սկզբունքը (laïcité) դրսևորվում է, օրինակ, նրանում, որ դպրոցներում արգելվում է կրոնական խորհրդանիշների (խաչ, գլխաշոր, Դավթի աստղ և այլն) օգտագործումը։ 

Աշխարհիկության սկզբունքը ենթադրում է, որ եկեղեցին չի միջամտում պետական կառավարմանը, իսկ պետությունը՝ եկեղեցու ներքին գործերին։ Սակայն այստեղ կարող է հարց առաջանալ. արդյո՞ք պետական բարձր պաշտոններ զբաղեցնող հավատացյալները, որպես շարքային հավատացյալ, իրավունք չունեն կարծիք հայտնել կամ եկեղեցու ներսում բարեփոխումների կոչերով հանդես գալ։ Եվ հակառակը՝ արդյո՞ք առանձին հոգևորականներ, որպես քաղաքացի, իրավունք չունեն կարծիք հայտնելու կամ քաղաքական ակցիաներ անել։ Իհարկե, ունեն։ Առաջին դեպքում՝ որովհետև նրանք եկեղեցու հետևորդ են, այսինքն, կրոնական կազմակերպության անդամ, իսկ երկրորդ դեպքում՝ որովհետև քաղաքացի են։ Սակայն եկեղեցին, որպես ինստիտուտ, չի կարող զբաղվել քաղաքականությամբ, իսկ պետությունը, որպես ինստիտուտ, չի կարող զբաղվել եկեղեցու ներքին գործերով։ 

Եկեղեցին և ավտորիտարիզմը 

Մինչ օրս բազմաթիվ (հատկապես՝ բռնապետական) երկրներում եկեղեցիները կամ նրանց ղեկավարությունը սատարում են ավտորիտար իշխանություններին։ Վերջիններս էլ նրանց օժտում են բազմապիսի արտոնություններով և եկեղեցին օգտագործում են սեփական իշխանությունն ամրապնդելու համար։ Սակայն երբեմն էլ ավտորիտար երկրներում եկեղեցին դառնում է մարդու իրավունքների և ժողովրդավարության համար պայքարողների հանգրվան։ 

Այսպես, Չիլիում՝ Աուգուստո Պինոչետի բռնապետության տարիներին (1973–1990), կաթոլիկ եկեղեցու շրջանակներում ձևավորվեց եզակի մի կառույց՝ «Միասնության վիկարիատը» (Vicaría de la Solidaridad)։ Այն հիմնադրվել էր 1976 թվականին՝ բռնաճնշումներից տուժածներին պաշտպանելու նպատակով։ Վիկարիատը փաստաթղթավորում էր մարդու իրավունքների խախտումները, իրավաբանական և սոցիալական աջակցություն տրամադրում հազարավոր մարդկանց, ովքեր ենթարկվում էին կամայական ձերբակալությունների, խոշտանգումների և անհետացումների։ 

Հայ Առաքելական եկեղեցին և քաղաքականությունը 

Ինչ վերաբերում է Հայ առաքելական եկեղեցուն, պետք է նշել, որ այն, պատմականորեն, գրեթե միշտ կանգնած է եղել իշխանությունների կողքին։ Մինչև 2018 թվականի Թավշյա հեղափոխությունն ընկած ժամանակահատվածում Մայր Աթոռը երբեք չի բարձրաձայնել քաղաքական բռնաճնշումների կամ ընտրությունների կեղծման մասին։ Սակայն հեղափոխությունից որոշ ժամանակ անց եկեղեցու ղեկավարությունը սկսեց ընդդիմանալ իշխանություններին և նույնիսկ պահանջեց վարչապետի հրաժարականը, ինչից հետո սրվեցին հարաբերությունները հասարակության մի մեծ հատվածի, իշխանությունների և եկեղեցու ղեկավարության միջև։ 

Ստացվում է, որ կեղծված ընտրությունների արդյունքում ձևավորված իշխանություններն ընդունելի էին Մայր Աթոռի համար, իսկ ազատ և չվիճարկված ընտրությունների արդյունքում ձևավորված իշխանությունները՝ խիստ անընդունելի։ 

Ավելին, որոշ եկեղեցականներ ուղղակիորեն մտան քաղաքական դաշտ և առանց ընտրությունների իշխանություն ստանձնելու հայտ ներկայացրին։ Շիրակի թեմի առաջնորդը ռազմական հեղաշրջման կոչեր էր հնչեցնում և հաստատում դրանք ԶԼՄ-ների միջոցով։ Եկեղեցու ղեկավար մարմինը որևէ կերպ չքննադատեց այս երևույթները։ Ընդհակառակն, Մայր Աթոռը սատարեց այդ եկեղեցականներին, իսկ նրանց դեմ հարուցված քրեական գործերը գնահատեց որպես քաղաքական հետապնդում ու «եկեղեցահալած քաղաքականություն»։ 

Եզրակացություն 

Այսպիսով, Հայ առաքելական եկեղեցու վերնախավը խախտել է քաղաքական չեզոքության սկզբունքը և մտել կուսակցական պայքարի տիրույթ՝ դրանով իսկ դառնալով հավատացյալների միայն մեկ՝ իշխանությունների հանդեպ ծայրահեղ բացասական վերաբերմունք ունեցող հատվածի, շահերի սպասարկուն։ Եվ դա այն դեպքում, երբ եկեղեցին, համարվելով ազգային, տիրապետում է մեծ ռեսուրսների և ունի սահմանադրությամբ ու օրենքով կարգավորվող հատուկ հարաբերություններ պետության հետ։ 

Եկեղեցու ղեկավարությունը ոչ միայն մտել է կուսակցական պայքարի դաշտ, այլև դիրքավորվել որպես ծայրահեղական ուժ։ Պաշտպանելով ռազմական հեղաշրջման կոչ անող հոգևորականին՝ այն կողմ է արտահայտվել հակասահմանադրական ճանապարհով իշխանափոխությանը։ Սա ուղղակի մարտահրավեր է ինքնիշխանություն կրող ժողովրդին՝ սուվերենին, և նրա իշխանության փաստացի չճանաչում։ 

Հետևաբար, Հայաստանում գործ ունենք ոչ թե «եկեղեցի-իշխանություն», այլ «եկեղեցու ղեկավարություն-ժողովուրդ» հակադրության հետ, քանի որ եկեղեցու ղեկավարությունը հենց ժողովրդի ինքնիշխանությանն է դեմ։ Այն հանգամանքը, թե արդյոք վերնախավն ունի աջակիցներ ժողովրդի որոշակի հատվածի շրջանում, էական չէ։ Ժողովրդի մի մասի կողմից իր իրավունքներից, այդ թվում՝ իշխանություն ձևավորելու իրավունքից հրաժարումը չի նշանակում, որ ժողովուրդը, որպես իշխանության կրող ընդհանրական սուբյեկտ, հրաժարվում է իր հիմնարար իրավունքից։ 

Էդգար Վարդանյան