Սահմանադրական դատարանի որոշումը, որով հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատման ու սահմանագծման հանձնաժողովների կանոնադրության հաստատման միջպետական համաձայնագիրը համարվում է Սահմանադրությանը չհակասող, առնչվում է Հայաստանի պետականության հիմնադրույթներին և պատասխանում է պետության ու «չպետության» դիլեմաների, ուստի մի քանի իրավաքաղաքական պարզաբանման կարիք կա։
Մինչ բուն որոշմանն անդրադառնալը, անհրաժեշտ է արձանագրել մի քանի կարևոր ճշմարտություն՝
Հավերժական դրույթների մասին
Հայաստանի Սահմանադրությունն աշխարհի այն բավական քիչ սահմանադրությունների թվին է պատկանում, որոնք ունեն (eternal) հավերժական (անփոփոխելի) դրույթներ։ Սա նշանակում է, որ սահմանադիրը՝ հայ ժողովուրդը, այս դրույթները փոփոխելու հարցում ինքն իրեն սահմանափակել է։ Հայաստանի ժողովուրդը այս սահմանափակումը դրել է ինքն իր վրա՝ ընդմիշտ սահմանափակելով նաև իր սերունդներին։ Սա չափազանց կարևոր ու նշանակալի իրադարձություն է։ Կարևոր է նաև որ այս ինքնասահամանափակումը կարող է արվել միայն ինքնիշխանի (նույն սահմանադրի) կողմից, և ուրիշ ոչ ոք՝ խորհրդարանը, կառավարությունը, Բարձր դատարանը, այս սահմանափակման շրջանակը չեն կարող ընդլայնել։ Հայաստանի ժողովուրդն այս որոշումը կայացրել է բացարձակ որոշակի կետերի վերաբերյալ, դրանք են՝ Սահմանադրության 1, 2, 3, 203 հոդվածները և Սահմանադրության նախաբանը։ Եվ ուրեմն, որևէ այլ կետ կամ այլ տեքստ չի կարող ընդարձակել այն ինքնասահմանափակման որոշակի պարտավորությունը, որը Հայաստանի ժողովուրդն ինքն իր վրա է վերցրել։ Սահմանադրական որոշակիությունը սահմանադրական կայունության կարևորագույն բաղադրիչն է։ Առավել ևս արձանագրելի է, որ որևէ պետություն չի կարող ունենալ մի սահմանադրություն, որի հավերժական դրույթի բովանդակությունը չունի որոշակիություն։ Եթե մենք հայ ժողովրդին համեմատենք բացարձակ միապետի հետ, կստացվի, որ գահը խոսք է տվել ինքն իրեն սահմանափակել և գահն իր խոսքը չի փոխում։ Բայց սա վերաբերում է միայն այն հարցերին, երբ գահի խոսքն ուղիղ է, և միապետի ծառան չի կարող իրավաբանական աճպարարությամբ ու իր հայեցողությամբ ընդլայնել միապետի ինքնասահմանափակման խոստումն ու միապետի ինքնիշխանությանը հավատարմորեն ծառայելու պարտականությամբ հանդերձ, փորձել էլ ավելի սահմանափակել միապետին։
ՍԴ որոշումը հետևյալի մասին է․ Սահմանադրության անփոփոխ դրույթների ընդլայնումը, որոնցով սահմանադիրը ինքն է իրեն սահմանափակում և ինքնակաշկանդում, գտնվում են միայն սահմանադրի իրավազորության ներքո։ Եվ ՍԴ-ն, որպես այդ սահմանադրի ծառա, սահմանադրական արդարության տիրույթում որևէ այլ պետական մարմնի, քաղաքական խմբի, անհատների որևէ հավելյալ սահմանափակման մտայնություն չի հանդուրժելու։
Սահմանադրական կայունության ու «իրավաշուստրիության» մասին
Միայն Հայաստանի ժողովուրդն է, որ իրավասու է ընդունել կամ չեղարկել Սահմանադրություը։ Այս իմաստով ՍԴ որոշման համապատասխան կետը բառացի շարադրված է այսպես․ «3.6. Վերը նշված բոլոր նկատառումների հանրագումարային համակցության արդյունքում, սույն որոշման 2-րդ կետում շարադրված հարցի ամբողջական լուծման նպատակով Սահմանադրական դատարանը եզրահանգում է, որ Սահմանադրության նախաբանում՝ «հիմք ընդունելով Անկախության հռչակագրում հաստատագրված հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքները և համազգային նպատակները» դրույթը չի վերաբերում որևէ սկզբունքի կամ նպատակի, որն ամրագրված չէ Սահմանադրությամբ:» Սա սահմանադրական ճշմարտություն է, որն այսօր ճշմարտություն չի դարձել։ Այսինքն Հռչակագրում ամրագրված որևէ սկզբունք կամ նպատակ Սահմանադրության մաս չի հանդիսանում և չի կարող հանդիսանալ, եթե այն բառացիորեն նշված չէ Սահմանադրության տեքստում։ Եվ չի կարող որևէ մարմին կամայական մեկնաբանել, չափել ու սահմանադրի անունից որոշել, թե որոնք են «հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքները և համազգային նպատակները»։ Դա կարող է անել միայն սահմանադիրը, և նա դա արել է Սահմանադրության 1, 2, 3 հոդվածներում և նախաբանում։ Ո՛չ ՍԴ-ն, ո՛չ ԳԽ-ն, ո՛չ ԱԺ-ն և ո՛չ էլ կառավարությունը սահմանադրին ինքասահմանափակող այս դրույթների շրջանակը կամ դրանց բովանդակային ծավալը չեն կարող տարածականորեն մեկնաբանել։
Միևնույն ժամանակ ՍԴ-ի որոշումը բացարձակապես չի վերաբերվում Հռչակագրի գործողությունը դադարեցնելուն։ Վերջինս ինչպիսի ուժ ունեցել է նախկինում, շարունակում է ունենալ այժմ և ՍԴ-ն որևէ իմաստով չի անդրադարձել դրա իրավական ուժին (բացի Սահմանադրության վրա ազդեցության չափումից)։ Ավելին, ՍԴ-ն պատմական արժեքի իմաստով անդրադարձել է Հռչակագրին և գնահատել է Հայաստանի անկախության ողջ գործընթացում դրա ունեցած բացառիկ արժեքը, քանի որ Հռչակագիրը, որն ընդունվել էր ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի կողմից, այն ճեղքող գործիքն էր, որը Սովետական մոնոլիտ օրենսդրության մեջ հնարավոր դարձրեց Հայաստանի անկախացման գործընթացի մեկնարկը։ Բայց Հայաստանն ունի միայն մեկ Սահմանադրություն և դա 1995թ-ին հուլիսի 5-ի համաժողովրդական հանրաքվեով ընդունված Սահմանադրությունն է՝ դրա հետագա բոլոր փոփոխություններով։ Ո՛չ ՍԴ-ն, ո՛չ ՀԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդը Սահմանադրություն ընդունող մարմիններ չեն ու չեն եղել։ Գերագույն խորհրդի ընդունած տեքստը չի կարող հանդիսանալ Սահմանադրությանը հավասար, իսկ որոշ ըմբռնումներով նաև վերսահմանադրական տեքստ՝ առանց համաժողովրդական քվեարկության։ Անկախության հռչակագիրն ինքնին չի դիտարկվել որպես Սահմանադրության մաս, չի ամրագրվել դրանում և չի դրվել հանրաքվեի։ Համեմատության համար, օրինակ գրեթե նույն ժամանակագրական տիրույթում, երբ ընդունվում էր մեր Սահմանադրությունը, Հարավային Աֆրիկայում սահմանադրագիտական նույն ընկալումների պայմաններում, որպեսզի ՀԱՀ «Իրավունքների մասին հռչակագիրը» դառնա այս պետության Սահմանադրության մաս, դրա մասին ՀԱՀ Սահմանադրության մեջ հատուկ ամրագրում կատարվեց։ Այսինքն, ինչպես ՍԴ-ն է նշել, առանց հստակ սահմանադրական ամրագրման չի կարող որևէ սկզբունք կամ նպատակ Սահմանադրության նախաբանի բաղադրիչ, հետևաբար եւ անփոփոխ դրույթ դիտարկվել։ Չի կարող որևէ քաղաքական ուժ «իրավաշուստրիության» միջոցով՝ հղում օգտագործելով, փորձել սահմանադրի վերցրած ինքնակաշկանդող պարտավորությունը ընդլայնել և էլ ավելի սահմանափակել նրան, ավելին, ըստ սեփական հայեցողության, սահմանադրական երկիշխանության կամ խորքային սահմանադրության ինստիտուտ ձևավորել։ Այս չափազանց վտանգավոր ճանապարհն է, որն իր որոշմամբ մեկընդմիշտ փակել է Սահմանադրական դատարանը՝ սահմանադրական որոշակիության դաշտ բերելով մի քաղաքական անորոշության պատմություն։
Հռչակագրի ընդունման մասին կամ մի անորոշության շուրջ քաղաքական փոխզիջման պատմություն
1978 թվականի ՀԽՍՀ սահմանադրությունը թեպետ ֆորմալ առումով նախատեսում էր Հանրապետության անկախության հնարավորություն, բայց գործնականում նման ճանապարհ չէր ձևավորում։ Արդյունքում անկախացման գործընթացը մեկնարկելու և խորհրդային սահմանադրական փակուղին ճեղքելու համար ընդունվում է Անկախության հռչակագիրը, որն ըստ էության, սահմանադրական հեղափոխություն էր ու խորհրդային սահմանադրության ուժի կասեցում (վերաբերող մասով), այսինքն՝ Անկախության հռչակագիրն ի սկզբանե ընդունվել էր որպես խորհրդային ողջ իրավունքի կտավը պատռող գործիք։ Բայց, որ ամենակարևորն է, այն ժամանակավոր լուծում էր ընդունված խորհրդային 15 հանրապետություններից մեկի՝ Գերագույն խորհրդի կողմից, մինչև հենց ԽՍՀՄ օրենսդրությամբ նախատեսված հանրաքվեի իրացումը։ Այսինքն, Անկախության հռչակագիրը կազմվել է որպես գործիք՝ Խորհրդային սահմանադրությունից անկախության և սահմանադրական ժողովրդավարության անցումը կազմակերպելու համար և դրա ուժի մեջ մտնելու պահից իր փաստացի դերը զիջել է նոր Սահմանադրությանը։ Իսկ Սահմանադրությունն անկախ Հայաստանի ինքնիշխան և սահմանադիր ժողովրդի կամարտահայտությունն է, որի նկատմամբ, եթե այդ սահմանադիրը նման ինքնասահամանափակում չի ընդունել, Սովետական Միության միութենական հանրապետության Գերագույն խորհրդի կամքը չի կարող գերակա և թելադրող լինել։
Միևնույն ժամանակ, այն որ Հռչակագրին արված հղումը Սահմանադրության մեջ ամբողջովին քաղաքական գործընթաց է եղել, Սահմանադրության ընդունման գործընթացի մեջ պարզ երևում է՝ քաղաքական կոնսենսուսներ որոնելու և քաղաքական հարցերի լուծման համար թույլատրելի անորոշություններ արձանագրելու ճանապարհով։ Սահմանադրության ընդունման գործընթացի մեկնարկի համար ԳԽ-ում անհրաժեշտ էր մանդատավորների 2/3-ի կողմ քվեարկությունը (ՀԽՍՀ սահմանադրություն, 171 հոդված)։ Դժբախտաբար, 1994 թվականին ԳԽ-ում «չպետության» կողմնակիցները, թեպետ մեծամասնություն չէին, սակայն տիրապետում էին անհրաժեշտ ձայների 2/3-ը՝ խոչընդոտելու, նախապայմաններ առաջ բերելու, Սահմանադրության և պետության հիմնադրույթների մեջ իրենց պսեվդոհայրենասիրական օրակարգն առաջ մղելու համար։ Եթե չլիներ հակառակ կողմի ժամանակին ցուցաբերված հմտությունը, արդեն Սահմանադրության մեջ՝ բուն տեքստում, մենք կունենայինք նույն իրավիճակը։ Այդ օրերի ԳԽ նիստերի արձանագրություններն ընթերցելիս պարզ է դառնում, որ բանավեճը գնում էր Հռչակագրի որոշ դրույթներ նույնությամբ Սահմանադրության մեջ ներառելու հարցի շուրջ («Հայ դատին» վերաբերող դրույթը), որը սակայն տեղի չի ունենում և արդյունքում օգտագործվում է քաղաքական անորոշություն ենթադրող լուծում՝ հղում Հռչակագրին։ Դրանով իսկ բացվում է մի հարց, ստեղծվում է մի անորոշություն, որը տարիներ անց՝ 2024 թվականին, ՍԴ որոշմամբ փակվում է։
Բայց բերենք մի քանի հիմնավորում, որ ընդունված քաղաքական անորոշությունն անգամ երբևէ Սահմանադրության դաշտ չի բերվել ու նման մտադրություն չի էլ եղել։ Հռչակագրում գրված ՀԽՍՀ և ԼՂԻՄ վերամիավորման կարևորագույն դրույթը փաստացի երբեք չի գործել ու չի բերվել Հայաստանի Սահմանադրության դաշտ․ ԼՂԻՄ բնակչությունը Հայաստանի սահմանադրի մաս չի դարձել․ ԼՂԻՄ բնակչությունը Հայաստանի որևէ հանրաքվեի կամ ընտրության երբևէ չի մասնակցել․ ԼՂԻՄ բնակիչները չեն հանդիսացել Հայաստանի քաղաքացիներ։
30 տարուց ավելի օրենսդիր ու գործադիր կառավարման բոլոր որոշումներում ու բոլոր ակտերում Հռչակագրին՝ որպես Սահմանադրության մաս, որևէ հղում չկա։ Դատական իշխանության մասով, Վճռաբեկ դատարանի 10․000-ից ավելի ու ընդհանրապես բոլոր ատյանների դատարանների մեկ միլիոնից ավելի որևէ որոշման մեջ չկա հղում Հռչակագրին՝ որպես Սահմանադրության մաս, բացառությամբ միայն մեկ դեպքի, այն է՝ Ռոբերտ Քոչարյանի նախագահությունն ապահովող Վճռաբեկ դատարանի որոշումը։։ Դրանից իսկ պարզ երևում է, թե ինչի համար էր արհեստական կապ ստեղծվել Սահմանադրության ու Հռչակագրի միջև․ ըստ անհրաժեշտության, հետագայում խորքային սահմանադրություն ձևավորելու ու պետական հեղաշրջումների, պետական իշխանության յուրացումների գնալու նպատակով։
Ավելին՝ Սահմանադրությունը մշակող հանձնաժողովի բոլոր նիստերի ավելի քան 100 արձանագրության մեջ, Սահմանադրության տեքստում որպես որևէ դրույթ ամրագրելու հիմնավորում, ոչ մի անգամ Հռչակագրին հղում չի արվել։
Այսպիսով, թեպետ անցնող տարիների ընթացքում Հայաստանի Հանրապետությունը չեզոքացրել էր Սահմանադրության շուրջ առկա որոշակի քաղաքական բնույթի անորոշությունը, ՍԴ-ն այդ հարցը լուծել է՝ վերջնականապես արձանագրելով, որ հնարավոր չէ հղում տալով ընդլայնել սահմանադրի ինքասահմանափակող դրույթները։
Սահմանադրական վերահսկողության և հետագայում պայմանագրի սահմանադրականության մասին որոշման վերանայման հնարավորության մասին
Հայաստանի Սահմանադրությունն այն քիչ թվով սահմանադրությունների թվին է պատկանում, որոնք նախատեսում են սահմանադրական դատարանների (կամ սահմանադրական վերահսկողության այլ մարմինների) կողմից միջազգային պայմանագրերի նախնական պարտադիր ստուգում (ex ante) ի տարբերություն սահմանադրությունների բացարձակ մեծամասնության, որոնցով նախնական ստուգման պարտադիր մանդատ նախատեսված չէ և նման ստուգում կարող է տեղի ունենալ նաև վավերացումից հետո (ex post) կամ առհասարակ որևէ դատական ատյանի կողմից միջազգային պայմանագրի սահմանադրականության ստուգում նախատեսված չէ։ Այսինքն, բոլոր միջազգային պայմանագրերը և Հայաստանի ստանձնած պարտավորություններն ի սկզբանե պարտադիր կերպով ուղարկվում են Բարձր դատարան՝ սահմանադրականության ստուգման։ Սա բավականին հազվադեպ հանդիպող պրակտիկա է․ օրինակ՝ Նիդերլանդները սահմանադրական վերահսկողության ինստիտուտ (constitutional review) ընդհանրապես չունի։ Միևնույն ժամանակ Հայաստանի Բարձր դատարանի որոշումները վերջնական են և անբեկանելի, այսինքն՝ կոնկրետ թեմայով կայացված որոշումն այլևս երբեք չի կարող բեկանվել՝ համաձայն սահմանադրության 170-րդ հոդվածի 2-րդ մասի։ Սա չափազանց կարևոր դրույթ է մտապահելու համար։ Այն որոշումը, որը հիմա կամ հետագայում կայացնում է ՍԴ-ն որևէ միջազգային պայմանագրի սահմանադրականության վերաբերյալ, այլևս երբեք, ո՛չ ներկայիս կառավարության, ո՛չ էլ հաջորդ կառավարության պայմաններում, չի կարող վերանայվել, և կնքված պայմանագիրը չի կարող ուժը կորցրած համարվել՝ Սահմանադրությանը հակասող լինելու հիմքով։ Այսինքն, որ պահին որևէ պայմանագիր ստորագրվելուց հետո և խորհրդարանի վավերացումից առաջ բերվում է ՍԴ և ՍԴ-ն եզրահանգում է, որ այդ պայմանագիրը համապատասխանում է Սահմանադրությանը, այդ պահից սկսած այլևս չի կարող փոխվել պայմանագրի սահմանադրականության որոշումը։
Սա ամբողջապես ջախջախում է ադրբեջանական այն թեզը, թե խաղաղության պայմանագիրը հետագայում Հայաստանում կարող է ճանաչվել հակասահմանադրական ու բեկանվել։ Ավելին, Հայաստանի ԱԺ ամբիոնից վարչապետի առաջարկած բանաձևը տվել է բոլոր մտահոգությունների արդյունավետ հանգուցալուծումը, և այդ պահից սկսած Հայաստանի Սահմանադրության հետ առկա մտացածին խնդիրներին արվող հղումներն այլևս լուրջ չեն։
- Սցենար առաջին՝ խաղաղության պայմանագրի ստորագրում, ՍԴ-ի կողմից սահմանադրականության ճանաչում, ԱԺ կողմից վավերացում, հարցի փակում։
- Սցենար երկրորդ՝ խաղաղության պայմանագրի ստորագրում, ՍԴ-ի կողմից հակասահմանադրականության արձանագրում, նոր սահմանադրության ընդունման գործընթաց։
Ընդ որում, պետք է հավելել, որ քննարկվող թեմայով հրապարակված ՍԴ որոշումը՝ Անկախության հռչակագիր-Սահմանադրության նախաբան կապի համատեքստում երկրորդ սցենարը անհավանական է դարձնում։
Բուն քննվող գործի մասին
Իսկ բուն քննվող գործի վերաբերյալ կարելի է նշել, որ Սահմանադրական դատարանի որոշումը 2 կարևոր պատճառաբանական հատված ունի․ մեկը Հայաստանի Անկախության հռչակագրի և Սահմանադրության նախաբանի հարաբերակցությանն է վերաբերվում, մյուսը՝ ստորագրված կանոնակարգով նախատեսված պարտավորությունների սահմանադրականությանը։
Սահմանադրական դատարանի քննության առարկա կանոնակարգում նախատեսված պարտավորությունների շրջանակը ներառում է սահմանազատման գործընթացը 1991թ-ի Ալմա-Աթայի հռչակագրի սկզբունքներին (Երկկողմ, փոխադարձ տարածքային ամբողջականության ճանաչում) համաձայն իրականացնելու հարցը։ Ալմա-Աթայի հռչակագրով նախատեսված միակ ուղիղվերաբերելի սկզբունքն առնչվում է Անկախության հռչակագրում առկա «գոյություն ունեցող սահմաններ» հասկացությանը։ Այն պահին, երբ Սահմանադրական դատարանը եզրահանգել է, որ Հռչակագիրը չունի որևէ ազդեցություն Սահմանադրության նախաբանի վրա, տրամաբանորեն այլևս չի անցել 1989 թվականի վերամիավորման որոշման՝ քննվող վեճի համար ունեցած ազդեցության հարցին, քանի որ, ամեն դեպքում, այդ որոշումը չէր կարող թե՛ ինքնին, թե՝ Հռչակագրում եղած հղման ուժով սահմանադրական նշանակություն ունեցող որևէ սկզբունք կամ նպատակ պարունակել։
Վերջաբան
Այսպիսով, ՍԴ որոշումը ոչ միայն վերջակետ է դրել Սահմանադրության հարցը՝ բանակցային գործընթացի մաս դարձնելու ադրբեջանական փորձերի լեգիտիմության որևէ հնարավորություն, այլ նաև, ինչն առավել կաևոր է, և կարմիր գծով անցնում է ՍԴ որոշման մեջ, հանգուցալուծման ու բացարձակ սահմանադրական որոշակիության է հասցրել տարիներ շարունակ չեզոքացված, բայց այնուամենայնիվ գոյություն ունեցող (սխալ չէր լինի ասել՝ սողացող) անորոշությունը և դրանով իսկ ամրապնդել սահմանադրական կարգի հիմքերը։
Սահմանադրական դատարանի սեպտեմբերի 26-ի հրապարկված որոշման հղումը։
Լուսանկարը՝ CivilNet լրատվականի կայքէջից։
ԱՔՀԿ Նախագահ՝ Արեգ Քոչինյան
