Հայաստանում Եվրամիության առաքելության (ՀԵՄԱ) երկամյա մանդատի ավարտին մեկ ամսից մի փոքր ավելի ժամանակ է մնում։ Քաղաքացիական առաքելության մանդատի երկարաձգման քննարկումների ֆոնին ադրբեջանական կողմը զգալիորեն կոշտացրել է իր հռետորաբանությունը՝ եվրոպացի դիտորդներին մեղադրելով ապակառուցողականության, կողմնակալության և անգամ լրտեսության համար։ Հայկական կողմը, սակայն, առավել քան հետաքրքրված է ԵՄ առաքելության պահպանմամբ՝ հաշվի առնելով դրա քաղաքական և անվտանգային դերակատարումը:
ՀԵՄԱ-ն՝ որպես կայունացնող գործոն
2022 թվականին Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի դեմ ադրբեջանական կողմի հերթական ագրեսիայից հետո Եվրամիությունը, հիմնվելով Պրահայում տեղի ունեցած Փաշինյան-Մակրոն-Միշել-Ալիև քառակողմ հանդիպման արդյունքների վրա և արձագանքելով Երևանի դիմումին, հոկտեմբերի 20-ից դեկտեմբերի 19-ը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջազգային սահմանին՝ հայկական կողմում, տեղակայեց քաղաքացիական երկամսյա առաքելություն:
2023թ. հունվարի 23-ին ԵՄ խորհուրդը որոշեց Հայաստանում տեղակայել ԵՄ մշտադիտարկման նոր քաղաքացիական առաքելություն՝ արդեն երկու տարի ժամկետով։ Որոշման ընդունման արագությունն աննախադեպ էր և պայմանավորված էր նաև գործընթացին Ֆրանսիայի ցուցաբերած աջակցությամբ: Ի սկզբանե առաքելության անձնակազմի թվաքանակը սահմանված էր 100, 2023 թվականի դեկտեմբերին ԵՄ խորհուրդն այն ընդլայնեց՝ դարձնելով 209 դիտորդ: Առաքելությունը գործում է հայ-ադրբեջանական սահմանի երկայնքով՝ Հայաստանի կողմից, իրականացնում է պարեկություն սահմանամերձ շրջաններում և տիրող իրավիճակի, ռազմական տեղաշարժերի և հրադադարի վերաբերյալ զարգացումների մասին կանոնավոր և իրավիճակային զեկույցներ ներկայացնում Բրյուսել: Դիտորդները, ըստ էության, տեղում «Եվրամիության աչքերն» են, իսկ նրանց զեկույցները նպաստում են իրավիճակի վերաբերյալ առավել անաչառ և համակողմանի ընկալմանը:
Հատկանշական է, որ ԵՄ քաղաքացիական առաքելության տեղակայումից ի վեր սահմանին մեծածավալ էսկալացիաներ չեն գրանցվել, և, չնայած առանձին միջադեպերին, լարվածությունն անհամեմատ նվազել է։
Եվրամիությունն ադրբեջանական կողմում առաքելության տեղակայման առաջարկով ևս հանդես է եկել, սակայն Իլհամ Ալիևը մերժել է այն: Ինչ վերաբերում է ՀԵՄԱ-ին, ապա դրա հետ կապված Ադրբեջանի դիրքորոշումը ժամանակի ընթացքում փոփոխություն է կրել: Սկզբնական շրջանում Բաքուն սահմանափակվում էր դրա գործունեության հետ կապված տարբեր հարցադրումների բարձրաձայնմամբ, սակայն ժամանակի ընթացքում այդ մոտեցումը վերափոխվեց բացահայտ քննադատության:
Հայաստանում ԵՄ քաղաքացիական առաքելության դեմ արշավն առավել համակարգված բնույթ ստացավ 2024 թվականի սկզբին, երբ եվրոպացի դիտորդները սկսեցին թիրախավորվել Ադրբեջանի արտգործնախարարության և անգամ նախագահի կողմից: Բաքվին գրգռում է նաև հայ-ադրբեջանական սահման ԵՄ քաղաքացիական առաքելության ներկայացուցիչների ուղեկցությամբ միջազգային տարբեր գործիչների այցերը: Ադրբեջանը դիտորդներին մեղադրում է «հեռադիտակային դիվանագիտության» համար, որն, իբր, օգտագործվում է հակաադրբեջանական քարոզչության համար։
Ադրբեջանական կողմի մեղադրանքները լի են նաև կեղծ պնդումներով ու մեղադրանքներով։ Օրինակ, ադրբեջանական քարոզչամիջոցները պնդում են, թե եվրոպացի դիտորդները զբաղվում են լրտեսությամբ և հետախուզական տեղեկություններ են հավաքում Ադրբեջանի, Իրանի և Ռուսաստանի վերաբերյալ, իբրև թե այն սադրանքներ է ծրագրում, նպաստում է իրավիճակի լարմանը և անգամ վերածվել է ՆԱՏՕ-ի ենթակառուցվածքի:
Ուշագրավ է, որ ԵՄ դիտորդական առաքելության դեմ տեղեկատվական արշավ է իրականացնում նաև ռուսական կողմը: Ռուսաստանյան պաշտոնական որոշ շրջանակների և պետական լրատվամիջոցների տարածած մի շարք նարատիվներ նույնական են ադրբեջանականին:
Ադրբեջանական կողմը միայն տեղեկատվական արշավով չի սահմանափակվում: Հայաստանի հետ խաղաղության պայմանագրի շուրջ բանակցություններում Բաքուն փորձում է հասնել այնպիսի ձևակերպումների, որոնք կենթադրեն ՀՀ-ում ԵՄ առաքելության փակում: Խոսքը վերաբերում է հայ-ադրբեջանական սահմանին երրորդ ուժերի ներկայության բացառմանը, որը, ըստ ադրբեջանական կողմի, պետք է բացառի ոչ միայն ռազմական, այլ նաև քաղաքացիական ներկայությունը:
Հայկական կողմը դեմ է դրույթի նման մեկնաբանությանը՝ տարածաշրջանում կայունության ամրապնդման գործում կարևորելով ԵՄ քաղաքացիական առաքելության դերակատարումը: Մոտեցումների այս տարբերության պատճառով խաղաղության պայմանագրի տվյալ կետը մինչ օրս շարունակում է մնալ չհամաձայնեցված։
Պայմանագրի վերջնականացման նպատակով՝ հայկական կողմն առաջարկել է հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատված հատվածներից հեռացնել ԵՄ դիտորդներին: Բաքուն պաշտոնապես դեռ չի արձագանքել, սակայն դիտորդների դեմ արշավը շարունակվում է։
Ադրբեջանն ընդդեմ ՀՀ-ում ԵՄ քաղաքացիական առաքելության
Պատճառներից մեկը, թե ինչու է Ադրբեջանը քննադատում ՀՀ-ոմ դիտորդական առաքելությունը և փորձում հասնել դրա փակմանը, Բաքվի կաշկանդվածությունն է իր գործողություններում: ԵՄ քաղաքացիական առաքելության ներկայությունը, իհարկե, չի կարող լիարժեքորեն երաշխավորել կայունությունը սահմանին, սակայն այն զսպող լուրջ գործոն է Ադրբեջանի համար: Բաքուն, բնականաբար, ցանկանում է ազատվել դրանից՝ հաշվի առնելով, որ ուժի և ուժի սպառնալիքի կիրառումը դեռևս կարևոր տեղ են զբաղեցնում Ադրբեջանի ղեկավարության գործիքակազմում: Դիտորդների բացակայությունը միայն կդյուրացնի հայկական կողմի նկատմամբ ուժային ճնշումների հնարավորությունը։
Ադրբեջանի որդեգրած դիրքորոշումը պայմանավորված է նաև Հայաստանից օկուպացված տարածքների խնդրով։ ԵՄ դիտորդական առաքելությունը, որը պարեկություն է իրականացնում սահմանի երկայնքով՝ արձանագրում է Հայաստանի ինքնիշխան տարածքում ադրբեջանական ուժերի ներկայությունն ու նրանց տեղաշարժը: Ավելին, Հայաստան ժամանող օտարերկրյա տարբեր պատվիրակություններ, առաքելության հետ այցելելով հայ-ադրբեջանական սահման, հնարավորություն են ունենում նաև անձամբ տեսնել ադրբեջանական օկուպացիայի հետևանքները։ Նման հավելյալ ուշադրությունը, անշուշտ, չի բխում Ադրբեջանի շահերից։ Ալիևը բազմիցս հրապարակայնորեն ընդունել է սահմանի երկայնքով ընկած ռազմավարական բարձունքների գրավման փաստը՝ շեշտելով, որ դրանք հնարավորություն են տալիս դիտարկել Հայաստանի տարածքի խորքը։ Միջնաժամկետ հեռանկարում ռազմավարական կարևորություն ունեցող այդ շրջաններից հետ քաշվելու մտադրություն Ալիևը բնավ չի ցուցաբերում, և ԵՄ դիտորդական առաքելության փակումը կնվազեցնի նաև տվյալ խնդրի նկատմամբ միջազգային ուշադրությունը։
Սահմանին ԵՄ դիտորդների ներկայությունը խոչընդոտում է նաև Հայաստանի դեմ Բաքվի տեղեկատվական արշավներին: Ամենատարբեր նպատակներով ադրբեջանական կողմը պարբերաբար կեղծ մեղադրանքներ է տարածում Հայաստանի կողմից հրադադարի ենթադրյալ խախտումների, զորքերի տեղաշարժի, կուտակումների մասին՝ պնդելով, թե իբր Հայաստանը պատրաստվում է պատերազմի։ Այս բոլոր կեղծ պնդումները քանիցս ի չիք են դարձել ՀՀ-ում ԵՄ առաքելության տարածած հերքող հաղորդագրութուններով։ Վերջին նման օրինակը դեկտեմբերի սկզբին էր, երբ առաքելությունը ադրբեջանական մամուլում շրջանառվող հերթական կեղծ լուրերի ֆոնին հայտարարեց, որ հայկական կողմում անսովոր տեղաշարժեր չի նկատել։
ԼՂ ամբողջական հայաթափումից հետո Ադրբեջանը դիրքավորում է իրեն որպես տարածաշրջանի հեգեմոն, որի ռազմական, տնտեսական, քաղաքական գերակայության հետ պետք է հաշվի նստեն նաև արտաքին դերակատարները՝ տարածաշրջանում իրենց քաղաքականությունը մշակելիս: Հաշվի առնելով տարածաշրջանային զարգացումները՝ դիտորդական առաքելության փակումը, ըստ Բաքվի, լրջորեն կխաթարի տարածաշրջանում ԵՄ դիրքերը:
Ամփոփելով կարող ենք արձանագրել, որ ԵՄ դիտորդական առաքելությունը բացի անվտանգային կարևորությունից Հայաստանի համար ունի նաև քաղաքական նշանակություն։ Այն Եվրամիության հետ գործակցության ևս մեկ ուղղություն է, տարածաշրջանում ԵՄ ներկայության կարևոր բաղադրիչ և հայկական կողմի կառուցողականության վկայություն։
Հաշվի առնելով այս ամենը՝ միանշանակ կարող ենք արձանագրել, որ առաքելության մանդատի երկարաձգումը բխում է Հայաստանի կենսական շահերից և բավական կարևոր է, որ այդ ուղղությամբ եվրոպացի գործընկերների հետ Երևանի սկսած քննարկումները հաջողությամբ ավարտին հասցվեն:
Միջնաժամկետ կտրվածքում՝ արդեն կախված գետնի վրա իրավիճակի փոփոխությունից, հայկական կողմը կարող է դիտարկել նաև ԵՄ առաքելության մանդատի վերանայման հնարավորությունները՝ հաշվի առնելով տարբեր տարածաշրջաններում Եվրամիության ավելի քան 20 քաղաքացիական և ռազմական առաքելությունների փորձը: Նոր մանդատը կարող է ներառել սահմանային անվտանգության ապահովման, կարողությունների զարգացման, Հայաստանի դիմադրունակության բարձրացմանն ուղղված հարցեր:
Հեղինակ՝ ԱՔՀԿ ասոցացված փորձագետ Նարեկ Մինասյան
