Հայաստանի վերաբերյալ Ադրբեջանի քաղաքական ղեկավարության հռետորաբանությունը վերջին շաբաթներին կոշտացել է: Դա առավել բացահայտ դրսևորվեց Իլհամ Ալիևի՝ դեկտեմբերի 18-ին[i] ռուսական պետական հեռուստաընկերությանը, և հունվարի 7-ին[ii]՝ տեղական լրատվամիջոցներին տված հարցազրույցներում: Ոչ մեծ տարբերությամբ այդ հարցազրույցները թեև ունեին թիրախային տարբեր լսարաններ, սակայն հակահայկական նարատիվների բավականին նման էին:
Ադրբեջանից հնչող ռազմատենչ հռետորաբանությունը, անշուշտ, նորություն չէ: Սակայն, Իլհամ Ալիևի վերջին հայտարարություններն առանձնանում են նախ նրանով, որ դրանք հնչեցին տևական ժամանակ շարունակվող համեմատաբար մեղմ հռետորաբանությունից հետո, բացի դրանից, որոշ հարցերի հետ կապված ակնհայտ է պահանջների կոշտացումը:
Բաքվից հնչող հռետորաբանության սրումը կարելի է պայմանավորել մի քանի հիմնական գործոններով: Նախ, 2024 թվականի նոյեմբերին Բաքվում ՄԱԿ-ի կլիմայական համաժողովը զգալիորեն ազդել էր Ադրբեջանի ղեկավարության գործելաոճի վրա: COP29-ի նախապատրաստական, կազմակերպչական աշխատանքների և դրա հաջող անցկացման համար Ադրբեջանը զգալի ջանքեր և միջոցներ էր ներդրել: Եվ այդ շրջանում Բաքուն, բնականաբար, շահագրգռված չէր իր նկատմամբ բացասական ուշադրություն սևեռելու հարցում: Ադրբեջանը փորձում էր դիրքավորվել որպես կառուցողական, խաղաղության ձգտող երկիր, ուստի ադրբեջանական ղեկավարության հռետորաբանությունը զգալիորեն մեղմացել էր, իսկ հայ-ադրբեջանական սահմանին իրավիճակը՝ կայունացել: Չնայած առանձին միջադեպերին՝ 2024 թվականը թերևս կարելի է համարել 2020 թվականից ի վեր ամենախաղաղ տարին:
COP29-ի անցկացումից հետո Ադրբեջանի ղեկավարությանը կաշկանդող գործոնները չեզոքացան և Իլհամ Ալիևը «վերադարձավ»՝ իր ռազմատենչ և հայատյաց հռետորաբանությամբ:
Ալիևի հռետորաբանության կոշտացման մյուս գործոնը բանակցային գործընթացում Հայաստանի վրա ճնշման մեծացման նպատակն է: Խաղաղության պայմանագրի շուրջ բանակցություններում կողմերը համաձայնեցրել են նախագծի մոտ 90 տոկոսը: Չհամաձայնեցված է մնում միայն երկու կետ՝ սահմանին երրորդ երկրների ուժերի չտեղակայման և միջազգային դատական ատյաններից միմյանց դեմ հայցերի հետքաշման վերաբերյալ: Հայկական կողմը բանակցությունների վերջնականացման համար դեռ նախորդ տարի առաջարկեց պայմանագիրը ստորագրել առանց չհամաձայնեցված դրույթների, ինչն Ադրբեջանը մերժեց: Պաշտոնական Երևանը հանդես եկավ չհամաձայնեցված դրույթների վերաբերյալ նոր առաջարկներով, որոնց ավելի քան երկու ամիս է, Բաքուն չի արձագանքել:
Հատկանշական է, որ վերոնշյալ դրույթները պայմանագրում տեղ գտած բնավ ամենաառանցքային հարցերը չեն, և Ադրբեջանի գործելաոճը հիմք է տալիս պնդելու, որ դրանք ընդամենը պատրվակ են խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը ձգձգելու համար: Ադրբեջանի ղեկավարության մոտ քաղաքական կամքի բացակայության մասին են վկայում նաև հայկական կողմին ներկայացվող տարբեր պահանջները (սպառազինությունների ձեռքբերման սահմանափակում, ձեռ բերված զենքի վերադարձ, այսպես կոչված «արևմտյան ադրբեջանցիների» վերադարձ, «Զանգեզուրի միջանցքի» տրամադրում և այլն): Վերջին հարցազրույցներում Ալիևը առանձնացրեց հատկապես երկու պահանջ՝ դրանք ներկայացնելով որպես խաղաղության պայմանագրի ստորագրման նախապայման: Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարմանը և ՀՀ Սահմանադրության փոփոխությանը:
Շարունակական պահանջների առաջքաշումը Ադրբեջանի ղեկավարության հռետորաբանության և դիրքորոշման կոշտացման մաս է, ինչը խոչընդոտում է տարածաշրջանում խաղաղության հաստատման ջանքերը: Հատկանշական է, որ չնայած նման ոչ կառուցողական գործելաոճին՝ Բաքուն շարունակում է մեղադրել հայկական կողմին`ոչ բավարար կառուցողականության կամ գործընթացը տապալելու համար :
Ադրբեջանական կողմի հռետորաբանության կոշտացման երրորդ գործոնը պայմանավորված է աշխարհում տեղի ունեցող զարգացումներով: ԱՄՆ նորընտիր նախագահ Դոնալդ Թրամփի մի շարք հայտարարություններ բավական մեծ խառնաշփոթ են ստեղծել միջազգային հարաբերություններում և խնդրահարույց են որակվում անգամ Վաշինգտոնի ամենամոտ դաշնակիցների կողմից: Միևնույն ժամանակ, ակնկալվում է, որ Թրամպի արտաքին քաղաքականությունը և «Առաջին հերթին՝ Ամերիկան» սկզբունքը կարող են մի շարք տարածաշրջաններում հանգեցնել ուժային նոր հարաբերակցության: Արդեն իսկ բավական լուրջ վերադասավորումներ են Մերձավոր Արևելքում, որոնք արտահայտվում են Իրանի դիրքերի զգալի թուլացմամբ, Իսրայելի կողմից շարունակվող ռազմական գործողություններով և Թուրքիայի ազդեցության մեծացմամբ: Ուկրաինայում ռուսական ուժերի առաջխաղացման ֆոնին էլ ավելի ակտիվ է սկսել քննարկվել ուկրաինական հակամարտության սառեցման հնարավոր սցենարը, որի արդյունքում ուկրաինական կողմը փաստացի կունենա տարածքային զգալի կորուստներ:
Աշխարհում տեղի ունեցող այս և այլ զարգացումներն Ալիևի ընկալմամբ առաջնային են դարձնում ուժի գործոնը՝ միջազգային իրավունքը մղելով երկրորդ պլան: Բացի այդ, նոր իրողություններով պայմանավորված, ուժային կենտրոնները վերանայում են նաև իրենց առաջնահերթությունները, և, առնվազն կարճաժամկետ կտրվածքում, Հարավային Կովկասում նրանց ներգրավվածության մակարդակը համեմատաբար նվազելու է: Չեմ կարող բացառել, որ Ադրբեջանի ղեկավարության կողմից դա կարող է դիտարկվել որպես հնարավորություն՝ առավել ազատ գործելու և իր նպատակներին հասնելու համար ուժի և ուժի սպառնալիքի գործիքակազմ կիրառելու տեսանկյունից: Թերևս պատահական չէ, որ Ալիևի հարցազրույցներում տեղ գտած մի շարք նարատիվներ ուղղված էին Հայաստանի դեմ հնարավոր նոր ագրեսիայի լեգիտիմացմանը: Ադրբեջանի նախագահը, օրինակ, Հայաստանը որակել է ֆաշիստական պետություն, հայկական կողմին մեղադրել է սպառազինությունների մրցավազք սկսելու համար, Հայաստանն անվանել է տարածաշրջանային սպառնալիք, Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև կապի աշխարհագրական խոչընդոտ և այլն։
Ուշագրավ է, որ Ադրբեջանը չի սահմանափակվում միայն հռետորաբանությամբ: Հայաստանի սպառազինվելուց բողոքող Իլհամ Ալիևը հետևողականորեն շարունակում է երկրի ռազմականացման գործընթացը։ 2020 թվականի պատերազմից հետո ևս Ադրբեջանը տարեցտարի ավելացրել է իր ռազմական բյուջեն։ 2025 թվականին այն լինելու է ռեկորդային ՝ ավելի քան 5 մլրդ դոլար:
Այս ամենը վկայում է, որ Ադրբեջանը սկզբունքորեն չի հրաժարվել Հայաստանի դեմ ուժի հնարավոր կիրառումից և, նպաստավոր միջազգային իրադրության պայմաններում, կարող է դիմել նոր արկածախնդրության:
Ադրբեջանի ղեկավարության համար հռետորաբանության կոշտացումը կարևոր է նաև ներքաղաքական տեսանկյունից: Արտաքին թշնամու կերպարի բորբոքումը նպաստում է ազգայնական տրամադրությունների պահպանմանը և սոցիալական լարվածության հետ կապված ռիսկերի կառավարմանը: Հակահայկական հռետորաբանությունը և իշխանությունների վերահսկողության տակ գտնվող լրատվամիջոցների կողմից դրա ամպլիֆիկացիան հնարավորություն են տալիս շեղել ուշադրությունը ներքին խնդիրներից, ինչպիսիք են կոռուպցիան, տնտեսական մարտահրավերները և մարդու իրավունքների խախտումները:
Ամփոփելով արձանագրեմ նաև, որ ադրբեջանական կողմի սադրիչ հայտարարությունների ֆոնին հայկական կողմը որդեգրել է իրավիճակը լիցքաթափելու, իր կառուցողականությունն ընդգծելու մարտավարություն, ինչն արտահայտված է ՀՀ վարչապետի՝ դեկտեմբերի 19-ին[iii] և հունվարի 8-ին[iv] «Արմենպրեսին» տված հարցազրույցներում, որոնք, ըստ էության, Իլհամ Ալիևի հայտարարությունների պատասխաններն էին:
[i] https://president.az/en/articles/view/67537
[ii] https://president.az/en/articles/view/67871
[iii] https://armenpress.am/hy/article/1207904
[iv] https://shorturl.at/JZi9H
Հեղինակ՝ ԱՔՀԿ ասոցացված փորձագետ Նարեկ Մինասյան
