Դեպքերի բուն ընթացքը
Մարտի 13-ին Հայաստանի Հանրապետությունը և Ադրբեջանի Հանրապետությունը առանձին-առանձին հայտարարեցին խաղաղության համաձայնագրի շուրջ բանակցությունները հաջողությամբ ավարտելու և համաձայնագրի տեքստն ընդհանուր հայտարարի բերելու մասին։ Առանձին-առանձին հայտարարությունները հետևանք էին Ադրբեջանական կողմից ոչ կոռեկտ պահվածքի, որը խախտել էր համատեղ հայտարարությամբ հանդես գալու նախապես ձեռք բերված պայմանավորվածությունն ու հայտարարել էր առաջինը և միայնակ։ Այնուամենայնիվ այդ մասին հայտնի դառնալու օրն իսկ Հայաստանն իր պատասխան հայտարարության մեջ պաշտոնապես հանդես եկավ խորհրդակցություններ սկսելու կոչով՝ համաձայնագիրը ստորագրելու վայրն ու ժամանակը որոշելու նպատակով։ Դրանից հետո միայն ՀՀ վարչապետը համաձայնություն ձեռք բերելու փաստը և իրավիճակի մանրամասները քննարկել է Ռուսաստանի, Իրանի և Ֆրանսիայի նախագահների հետ տեղի ունեցած հեռախոսազրույցներում։ Բուն բանակցային գործընթացում տեղի էր ունեցել հետևյալը՝ Հայաստանի Հանրապետությունը միակողմանիորեն ընդունել էր խաղաղության համաձայնագրի վերաբերյալ Ադրբեջանի Հանրապետության վերջին առաջարկությունները և հաստատել «էլեկտրոնային դիվանագիտության» շրջանակներում Ադրբեջանի Հանրապետության կողմից ուղարկված վերջին տեքստը։ Ի դեպ համաձայնագիրը գրված է երեք լեզվով՝ հայերեն, ադրբեջաներեն և անգլերեն։ Ընդ որում առաջնահերթությունը որպես աշխատանքային լեզու տրված է անգլերեն տարբերակին ու, եթե տեքստի ընթերցման մեջ հայերեն կամ ադրբեջաներեն տարբերակներում առաջանում են տարբերություններ, ապա հիմք է ընդունվում հենց անգլերենը։ Անգլերեն տարբերակում համաձայնագրի վերնագիրն է՝ “Agreement on the Establishment of Peace and Interstate Relations between Armenia and Azerbaijan”, ավելին՝ փաստաթղթում նշված է, որ այն ուժի մեջ է մտնում միայն վավերացման ներպետական ընթացակարգերն անցնելուց հետո։ Սա ի պատասխան է վերջին օրերին Հայաստանում ու Ադրբեջանում տարածված անպատեհ մեկնաբանություններին, որոնք նշում են, թե սա ստորագրություն կամ վավերացում պահանջող փաստաթուղթ կամ, առավել ևս, լուրջ փաստաթուղթ չէ։ Իրավական առումով՝ թե՛ համաձայնագրի, թե՛ պայմանագրի դեպքում անհրաժեշտ է հղում կատարել բովանդակությանը, որի շրջանակներում է որոշակիանում փաստաթղթի էությունը։ Հետևաբար, այդ բառերի մեջ հստակ իրավական, քաղաքական կամ այլ աստիճանակարգություն գոյություն չունի։
Ադրբեջանի արձագանքը
Կողմերի հայտարարություններն աննախադեպ արձագանք գտան միջազգային հանրության կողմից, 60-ից ավել պետություններ և միջազգային կազմակերպություններ առաջընթացի հետ կապված իրենց գոհունակությունը հայտնեցին և կոչ արեցին շարունակել գործընթացն ու ստորագրել խաղաղության համաձայնագիրը։ Եվ ահա այն պահին, երբ բոլոր կողմերից հնչում են առաջընթացի վերաբերյալ շուտափույթ որոշում կայացնելու և ձեռք բերված հաջողությունն ամրագրելու կոչեր, Ադրբեջանն հանկարծ հայտարարում է համաձայնագիրը ստորագրելու 2 նախապայմանների և հայկական կողմից կրակոցների մասին։
Նախապայմանների պահը հենց դիտավորությամբ է գրված հանկարծ, քանի որ երբևէ ՀՀ սահմանադրության հարցը չի եղել երկկողմ բանակցությունների առարկա, այո դրա մասին Ադրբեջանում հնչել են հայտարարություններ, բայց Հայաստանում վաղուց այլևս սովոր են Ադրբեջանում հնչող տարօրինակ հայտարարություններին օրինակ՝ ՀՀ ԶՈՒ զենքը և զինամթերքը վաճառողին հետ վերադարձնելու վերաբերյալ։ Ավելին՝ ՀՀ Սահմանադրական դատարանի որոշումը սահմանազատման կարգավորումների վերաբերյալ վերացնում է տարածքային պահանջների վերաբերյալ բոլոր «հարցերը», որոնք Հայաստանն անգամ չունի էլ Ադրբեջանի դեմ։ Երկրի Սահմանադրության փոփոխության գործընթացը, որն օրակարգային էր դեռևս 2020 թվականի պատերազմից առաջ ու շարունակում է այդպիսին լինել մինչ օրս, իր հերթին Հայաստանի ներքին գործն է, իսկ Ադրբեջանի՝ այս գործընթացին միջամտելու փորձերը միայն բացասական հետևանքներ են առաջացնում։
Ինչ վերաբերվում է Ադրբեջանի՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարման վերաբերյալ մեկ այլ պահանջի, մի փոքր տարօրինակ է անգամ խոսակցությունն այս թեմայով, քանի որ Հայաստանն ընդունել է սա, ամենաբարձր մակարդակով հայտարարելով, որ համաձայնագրի ստորագրումից հետո կամ նույնիսկ միաժամանակ պատրաստ է համատեղ այդ հարցով դիմել ԵԱՀԿ-ին։ Բացի այդ, զուտ մեթոդաբանորեն, խաղաղության համաձայնագրի տեքստում որոշ կարևոր պահանջներ չներառել, դրանց շուրջ չբանակցել, հետո հարցը այնպես ներկայացնել, որ խաղաղության համաձայնագիրը կստորագրվի միայն այն դեպքում, երբ կատարվեն դրա տեքստում չներառված երկու պահանջներ/կետեր, անհեթեթ է։
Ինչպես արդեն ասվեց՝ բացի նշված պահանջներից, Ադրբեջանը հանդես էր գալիս նաև ակնհայտ ապատեղեկատվությամբ՝ մարտի 16-18-ն ընկած ժամանակահատվածում Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը 11 անգամ հանդես եկավ ՀՀ-ի կողմից ՀՀ-ԱՀ սահմանի հարավ-արևելյան հատվածի տարբեր կետերում իբր թե տեղի ունեցած սահմանային կրակոցների մասին հայտարարություններով։ Սահմանի, որն ադրբեջանական ռեսուրսներն անվանում են «պայմանական»՝ իրենց զեկույցներում օգտագործելով նաև թյուրքական անհամապատասխան տեղանուններ և Հայաստանի տարածքում գոյություն չունեցող վարչական միավորներ։ Բոլոր դեպքերում Հայաստանը հերքել է այդ տեղեկությունը, իսկ Հայաստանում ԵՄ դիտորդական առաքելությունն իր հերթին հայտարարություն է տարածել՝ նշելով սահմանին որևէ ակտիվության բացակայության մասին։
Մարտի 18-ին, փորձելով իրավիճակը վերադարձնել կառավարելիության շրջանակ, ՀՀ Վարչապետի աշխատակազմի կողմից տարածվեց ընդարձակ հայտարարություն, որտեղ ընդգծվում էր ՀՀ կողմից կրակոցներ արձակելու հրահանգի և շարժառիթի բացակայությունը։ Բացի այդ, հայտարարությունում հայկական կողմը հիշեցնում է Ադրբեջանին, որ ամիսներ առաջ առաջարկել է ստեղծել նման իրավիճակները բացառելու նպատակով սահմանային վերահսկողության ու սահմանային միջադեպերը հետաքննող մեխանիզմներ, ինչին Բաքուն մինչ օրս չի պատասխանել։ Չնայած դրան հայկական կողմն առաջարկում էր հետաքննություն անցկացնել Ադրբեջանի կողմից մարտի 16-18-ն ընկած ժամանակահատվածում հայտարարված իրադարձությունների վերաբերյալ, եթե Բաքուն Հայաստանին փոխանցի տեղի ունեցածի հիմքերը հավաստող փաստեր։ Ադրբեջանի կողմից այս առաջարկին ևս պատասխան չհնչեց։ Հայկական կողմի առաջարկներից մյուսը, որը կնվազեցնի սահմանին էսկալացիայի ռիսկը, սահմանազատման և սահմանազատման գործընթացի շարունակությունն է, այստեղ նույնպես այս պահի դրությամբ առաջընթաց չի գրանցվել։
Միջազգային դիրքավորումը
Բայց, վերադառնալով միջազգային հայտարարությունների թեմային, կարծում եմ հատկապես կարևոր է ներկայացնել Մինսկի խմբի երեք համանախագահող երկրների կողմից արված հայտարարությունները։
- Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնը, մասնավորապես, հայտարարեց որ այլևս որևէ խոչընդոտ չկա տարածաշրջանային խաղաղության և զարգացման ճանապարհին։
Ֆրանսիայի այս դիրքորոշումն այն է, ինչ պակասում է ԵՄ-ին և ԵՄ անդամ մյուս պետություններին, հստակ մատնանշումներ, ներգրավվածություն։ Իսկ եթե գործընթացին նաև ավելի ընդհանրական նայենք, ապա Հայաստանի դիմադրունակության ավելացումը և դրանում Ֆրանսիական մասնակցությունը բանակցային գործընթացում գրանցված առաջընթացի ամենակարևոր բաղադրիչներից են։ Ադրբեջանը փորձելու է Հայաստանի նկատմամբ ճնշումների, ուժի կիրառման կամ դրա սպառնալիքի ներքո առաջ շարժվել այնքան ժամանակ, քանի դեռ դա բավականաչափ «էժան է»։ Ադրբեջանը հիմա դարձել է շատ ավելի բանակցային առաջին հերթին այն պատճառով, որ Հայաստանը 2021-22 թվականների նման անպաշտպան ու միայնակ չէ։ Հարկավոր է զուրկ լինել պատրանքներից և քաջ գիտակցել, որ եթե Ադրբեջանն ունենար նման հնարավորություն, ապա Հայաստանի ամբողջական ոչնչացումը և հայության ամբողջական տեղահանումը կլիներ Բաքվի այսօրվա քաղաքականությունը։ Այս մտքին թերահավատորեն վերաբերվողները թող հիշեն իրենց թերահավատությունը, երբ իրենց ասվում էր, որ այն պահին, երբ Ադրբեջանը կարողանա ամբողջական վերահսկողություն իրականացնել Ղարաբաղի վրա, նույն պահին այն ամբողջությամբ կհայաթափի։ Փորձը ցույց տվեց, որ հենց այդպես էլ եղավ։ Եվ ուրեմն հայ-ադրբեջանական բանակցություններն իմաստ ունեն ու տեղին են միայն մի դեպքում, եթե Հայաստանն ի վիճակի է պաշտպանել ինքն իրեն։ Ֆրանսիայում սա հասկացել են, Ֆրանսիան այս ուղղությամբ աշխատում է։ Հայաստանի արևմտյան ընտրությունը և արևմտյան ընթացքը, որը համընկավ Եվրոպայում ուժերի զարթոնքի և աշխարհաքաղաքական գործընթացներում որպես առաջնակարգ խաղացող վերադարձի առնվազն ամբիցիայի հետ, սիներգիա գրանցելու լուրջ հնարավորություն ունի։ Հատկանշական է, որ խոսելով ԵՄ և, հատկապես, Ֆրանսիայի կողմից Հայաստանին ուղղված աջակցության մասին՝ ադրբեջանական քաղաքական գործիչներն ու փորձագետները նշում են՝ «Այն ինչ Հայաստանը ստանում է ԵՄ-ից, դա պարզապես հասարակ խորհրդանշական աջակցություն չէ, որն ազդարարում է հարաբերությունների զարգացում, դա աջակցություն է, որն ուղղված է նվազագույնի հասցնելու Ադրբեջանի տարածաշրջանային դիրքերը՝ բարդացնելով խաղաղության ընթացքը և էականորեն նվազեցնելով Հայաստանի կողմից իր սխալ արարքների ընդունումը, ինչպես նաև հակազդելով նոր ուղղությամբ առաջ շարժվելու Երևանի ցանկությանը (թեկուզ մասնակի): Նման աջակցությունների թվում են այնպիսի նախաձեռնություններ, ինչպիսիք են Հայաստանում Եվրոպական միության առաքելությունը (EUMA)»։ Այսպիսով Ադրբեջանը շարունակում է դիտարկել հարավային կովկասում ՀՀ-ԵՄ հարաբերությունների խորացումն ու ԵՄ դիրքերի ամրապնդումը, որպես իր «սուբհեգեմոնիայի» երազանքի խոչընդոտ։ Ճակատագրի հեգնանքով, եթե Ադրբեջանն այդքան անհանգստացած է հայ-ադրբեջանական սահմանին ԵՄ դիտորդական առաքելության գործունեությամբ, ինչի մասին ադրբեջանական պաշտոնյաներն ու լրատվամիջոցները մշտապես հայտարարում և գրում են՝ մեղադրելով առաքելությանը Հայաստանի օգտին լրտեսության, հետախուզական տվյալների հավաքագրման և այլնի մեջ, ապա այսուհետ սահմանին առաքելությունը պահում է միայն մեկ երկիր և դա Ադրբեջանն է։ Այժմ Ադրբեջանը բոլոր հնարավորություններն ունի դադարեցնելու առաքելության գործունեությունը սահմանին և օրակարգից հանելու իրեն այդքան հուզող այս թեման։ Դրա համար բավական է խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումն ու վավերացումը։
- Ռուսաստանից ԱԳՆ մակարդակով ևս հնչեցին աջակցության խոսքեր, միաժամանակ, սակայն հիշեցնելով 2021-2022թթ․-ի հայ-ռուս-ադրբեջանական եռակողմ պայմանավորվածությունները։
Ակնհայտ է, որ Ռուսաստանը շահագրգռված չէ առանց իր գործուն մասնակցության, որևէ հայ-ադրբեջանական զարգացմամբ կամ, առավել ևս, հարատև կարգավորմամբ։ Ընդհանրապես ներվրացական կոնֆլիկտները և հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտը հարավային կովկասում հանդիսանում են Ռուսաստանի գաղութային կառավարման հիմնական գործիքները։ Եվ խաղաղության գործընթացին ուղղված հիմնական արտաքին վտանգը գալիս է հենց Ռուսաստանից։
- ԱՄՆ նախագահի անվտանգության հարցերով խորհրդական Մայքլ Ուոլցի և Ադրբեջանի նախագահի անվտանգության հարցերով խորհրդական Հիքմեթ Հաջիևի միջև տեղի ունեցած հեռախոսազրույցի վերաբերյալ առաջինի հայտարարությունը թերևս արձագանքներից կարևորագույն էր։
Ուոլցը հայտարարել է, որ հարավային կովկասում կոնֆլիկտը պետք է ավարտվի․- «․․․ՄԵՆՔ պետք է ավարտին հասցնենք խաղաղության համաձայնագիրը, ազատ արձակենք գերիներին և աշխատենք միասին աշխարհին խաղաղություն ու բարգավաճում բերելու համար»։ Ավելին, Ուոլցը մատնանշել է, որ համաձայնությունը պետք է կյանքի կոչվի՝ խորհրդանշելով «ԱՄՆ-ի ոսկեդարը՝ որպես խաղաղության ու բարգավաճման գրավական»։ Կարելի է կարծել, որ ԱՄՆ-ի կողմից խաղաղության համաձայնագրի համաձայնեցումն ընկալվում է որպես սեփական շահերի կոորդինատներում տեղի ունեցող գործընթաց։ Երբ սրան ավելացնում ենք ադրբեջանական կառավարամերձ շրջանակների արձագանքն ու խաղաղության գործընթացում ամերիկյան հնարավոր մասնակցության թեմայով հղումները, 1978 թվականի Քեմփ-Դեվիդյան գործընթացների կամ արդեն Թրամփի 1-ին ադմինիստրացիայի ընթացքում կնքված Աբրահամյան ակորդները, զուգահեռաբար գովաբանելով Թրամփի անձնական դերակատարությունը, տպավորություն է ստեղծվում, որ Բաքվում կողմ կլինեին իրենց ընկալմամբ չեզոք ամերիկյան մասնակցության։ Հայաստանի տեսանկյունից, կարծում եմ, ընդունելի կլինի միջնորդի կամ երաշխավորի մասնակցությունն այս պահից սկսված բանակցությունների ընթացքում, բայց միևնույն ժամանակ ուզում եմ հիշեցնել, որ նախկինում հենց Ադրբեջանն էր, որ ակտիվորեն ընդդիմանում էր հնարավոր ցանկացած երրորդ կողմի մասնակցության։ Կա երկու հնարավոր բացատրություն թե ինչու են Բաքվում մտափոխվել։ Առաջինը ԱՄՆ միջոցով Ռուսաստանին հավասարակշռելու ու խաղաղության համաձայնագիրը «ապահովագրելու» ցանկությունն է։ Միացյալ Նահանգները թերևս միակ պետություն է, որն ի վիճակի կլինի հակազդել հարավային կովկասում Ռուսաստանի հնարավոր գործողություններին՝ ուղղված հայ-ադրբեջանական կարգավորման վիժեցմանը։ Հաջորդ հնարավոր տարբերակը ԱՄՆ-ի կողմից Ադրբեջանում գոյություն ունեցող ռեժիմի որոշակի անվտանգության երաշխիքների ակնկալիքներն են՝ Պարսից ծոցի երկրների ռեժիմների նմանությամբ, բայց այստեղ միայն խաղաղությունը չի կարող բավականաչափ բարձր գին լինել։ Ադրբեջանը պետք է կարողանա այլ ծառայություններ ևս առաջարկել ԱՄՆ-ին։ Այդ ծառայություններն ամենայն հավանականությամբ լինելու են ենթակառուցվածքային բնույթի, և ՀՀ խնդիրը պետք է լինի մասնակցությունը գործընթացին կամ, այլ խոսքով, առնվազն ՀՀ տարածքի մասնակի ներառումն այդ պրոեկտներում։
Հոդվածի երկրորդ մասը՝ այստեղ
Արեգ Քոչինյան
