Հոդվածի առաջին մասը՝ այստեղ
Չստորագրման իրական պատճառները
Այս ամենն արձանագրելով ու վերլուծելով՝ կարելի է կարծել, որ ադրբեջանական կողմի համար անսպասելի էր համաձայնագրի վերջին երկու կետերի վերաբերյալ Հայաստանի համաձայնությունը։ Հետևաբար, փորձ է արվում գտնել այլ պատճառներ՝ համաձայնագրի ստորագրումն ու վավերացումը հնարավորինս հետաձգելու համար, քանի որ Բաքվում նպատակահարմար չեն գտնում շտապել։ Նման վարքագծի մի քանի պատճառներ կան։ Առաջին հերթին Ադրբեջանը հետաքրքրված չէ խաղաղության հաստատման արդյունքում կորցնել պատերազմի արդյունքում Հայաստանի նկատմամբ ձեռք բերված հոգեբանական առավելությունը, ուժի կամ ուժի սպառնալիքի ազդեցության մեխանիզմները։ Մասնավորապես՝ կրակոցների մասին նշված հայտարարությունների միջոցով Ադրբեջանը կարողացավ ՀՀ հասարակությունում ձևավորել «լայնածավալ ռազմական գործողությունների մոտալուտ սպառնալիքի» վերաբերյալ դիսկուրս, քանի որ նախորդ տարիներին նման հայտարարություններին հետևել են Ադրբեջանի կողմից ռազմական գործողություններ։ Ադրբեջանի իշխանությունները փորձում են նաև կառավարել միջազգային հանրության, սեփական և ՀՀ հասարակության սպասումները՝ համաձայնության հասնելու ընդհանուր լավատեսական ազդեցությունը նվազեցնելու միջոցով։ Այս կերպ Ալիևը փորձում է ձևավորել հնարավորություններ՝ համաձայնագրի հնարավոր կնքումից և իրականացման մեկնարկից հետո ևս հոգեբանական ազդեցության լծակները պահպանելու համար։
Խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումն ու իրականացումը ձգձգելու մեկ այլ շարժառիթ է Ադրբեջանի իշխանությունների ենթադրությունը, թե ժամանակն աշխատում է իրենց օգտին։ Հետևաբար, կարիք չկա շտապել, քանի որ ինչ-որ ժամանակ անց հնարավոր կլինի ստանալ ավելին։ Մասնավորապես՝ ռուս-ուկրաինական պատերազմի շուրջ տեղի ունեցող իրադարձությունները կարծիքներ են գեներացնում, թե Ռուսաստանը կարող է մոտ ապագայում «ազատվել» Ուկրաինայի հետ ունեցած խնդիրներից և ուշադրությունը բևեռել Հարավային Կովկասի վրա։ Բաքվում կարծում են, թե այս դեպքում, որպես տարածաշրջանային սուբհեգեմոն պետություն, իրենք լավագույն հնարավորություններն ունեն սեփական շահերի առավել մեծ զանգված իրացնելու։ Այս տրամաբանության առնվազն մեկ նպատակ ակնհայտ է՝ ստանալ ՀՀ Սյունիքի մարզով անցնող արտատարածքային ճանապարհ՝ ռուսական հատուկ ծառայությունների վերահսկողությամբ։
Բաքվի համար խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումը ձգձգելու ևս մեկ շարժառիթ է ներքին քաղաքականությունը։ Ալիևի ռեժիմը տարիներ շարունակ ամրապնդել է իր իշխանությունը՝ Հայաստանը որպես արտաքին թշնամի ներկայացնելու, իր հասարակությանը հայատյացության օրակարգի շուրջ հավաքագրելու միջոցով։ Խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումն Ադրբեջանի իշխանություններին զրկում է ներքին քաղաքական դաշտում իրենց հիմնական գործիքակազմից։ Հաշվի առնելով այդ երկրում մարդու իրավունքների և ազատությունների ոլորտում ողբալի վիճակը, որի վերաբերյալ բազմաթիվ իրավապաշտպան կազմակերպություններ տասնյակ հայտարարություններ են ընդունել, արտաքին թշնամու օրակարգի սպառումը կարող է իրական վտանգներ առաջացնել իշխող ավտորիտար ռեժիմի համար։
Վերջին, բայց գուցե այս պահին ամենաէական պատճառն այն է, որ Ադրբեջանում չեն համարում, թե այս պահին կնքված խաղաղության համաձայնագիրը կողմերին բերում է հավասար օգուտներ։ Ադրբեջանի հետ կնքված խաղաղության համաձայնագիրը Հայաստանի համար նշանակում է կարգավորում Թուրքիայի հետ, ավելի արդյունավետ համագործակցություն Արևմուտքի ու, առաջին հերթին, Եվրոպայի հետ (Թուրքիայի տարածքով), նվազ ռուսական ազդեցություն և բնականոն զարգացում։ Ադրբեջանի համար շոշափելի փոփոխություններ առնվազն այս պահին չեն նկատվում։ Հենց սա պետք է հասկանալ կարդալով ադրբեջանցի կառավարամերձ փորձագենտերի հետևյալ տողերը․- «․․․սա այն դեպքում, երբ հազվադեպ քննարկվող և հաճախ անտեսված «խաղաղության հավասար դիվիդենտների» հարցը դառնում է տեղին: Այլապես, պարզ չէ, թե որքանով կամ ինչ կշահի Ադրբեջանը «անհապաղ» խաղաղությունից․․․»։ Այսպիսով, Ադրբեջանում, կարծես թե, ունեն ակնկալիքներ, որ կամ Հայաստանը կամ խաղաղությամբ հետաքրքրված այլ կողմեր, այդ խաղաղության դիմաց ինչ-ինչ լրացուցիչ կալորիաներ կառաջարկեն, թե ինչպիսիք՝ որոշ գաղափարներ արդեն ներկայացրեցի ԱՄՆ հայտարարության մեկնաբանության հատվածում։ Այս նպատակով Ադրբեջանը խաղաղության համաձայնագրի տակ իր ստորագրության համար պատրաստ է աճուրդ հայտարարել։ Եվ երբ այդ գինը համարվի բավարար, սահմանադրության ու մնացած մտացածին պահանջները մոռացության կմատնվեն և հակառակը` եթե այդ գինը չհամարվի բավարար, առաջ կքաշվեն նորանոր անտրամաբանական պահանջներ։
Մյուս բանակցային ուղղություններով առկա զարգացումներն ու խնդիրները
Միևնույն ժամանակ, կողմերն առանձին բանակցություններ են վարում հաղորդակցությունների ապաշրջափակման և ՀՀ-ԱՀ պետական սահմանի սահմանազատման ու սահմանագծման շուրջ։
Մինչև բոլորովին վերջերս հաղորդակցությունների ապաշրջափակման շուրջ եղած բանակցությունների միակ ձևաչափը եղել է արդեն երկու տարի փաստացի չգործող եռակողմ բանակցային ձևաչափը՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի, Ռուսաստանի փոխվարչապետերի մակարդակով, սակայն 2024 թվականի նոյեմբերին Հայաստանը գրավոր առաջարկներ է ուղարկել Ադրբեջանին կոմունիկացիաների ապաշրջափակման թեմայով, դրանով իսկ փաստացի փորձելով դուրս բերել բանակցությունները եռակողմ ձևաչափից երկկողմ ձևաչափ, սակայն մինչ օրս Հայաստանի առաջարկները մնում են անպատասխան։ Դրան զուգահեռ ադրբեջանական վերլուծական ու քաղաքական շրջանակները շարունակում են վերարտադրել նոյեմբերի 9-ի խոսույթը և «անխոչընդոտ» կապի խիստ կամայական, նույնիսկ կարելի է ասել այլասերված, մեկնաբանությունը։ Այն ինչ ադրբեջանական կողմը պահանջում է բանակցային սեղանի շուրջ, ըստ էության, ոչ թե անխոչընդոտ կապն է, այլ արտատարածքային միջանցքը։ Զուտ այս բառակապակցությունն այլևս չի օգտագործվում, քանի որ 2021-2022 թվականներին Ադրբեջանում հասկացան, որ տվյալ տերմինը Արևմուտքի և Իրանի համար տրիգեր է հանդիսանում։ Արդյունքում փոխարինվել է տերմինը, սակայն ոչ բովանդակությունը։
Մյուս ուղղությունը հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատման և դրա շուրջ բանակցություններն են, և այստեղ էլ հայկական կողմը սպասում է, որ ադրբեջանական կողմը վերադառնա տեղում ձեռք բերված պայմանավորվածությունների գործնական իրականացմանը։ Նշենք, որ դրա համար արդեն ստեղծված են բոլոր պայմանները, և բոլոր սկզբունքները համաձայնեցված են, մնում է միայն գործի անցնել, դե իսկ այդքան թմբկահարված դելիմիտացիայի ու դեմարկացիայի առաջին փուլը հնարավոր է դարձել բացառապես հայկական կողմի բարի կամքի ու միակողմանի զիջումների արդյունքում:
Բացի այդ, չպետք է մոռանալ մարդասիրական խնդիրները, որոնք կարող են նպաստել հասարակությունների հաշտեցմանը։ Բոլոր հայ ռազմագերիների վերադարձն ամենահրատապ և կարևոր խնդիրն է այս համատեքստում, այդ թվում՝ բարոյական տեսանկյունից։ Մինչդեռ ադրբեջանական կողմն այս հարցին վերաբերվում է որպես բանակցային մանրադրամ։
Վերջաբան
Այսպիսով, այս պահից սկսած խաղաղության համաձայնագիրը պատրաստ է ստորագրման և այո սա հենց խաղաղության համաձայնագիր է, սա փոքր քայլ չէ, սա շրջանակային համաձայնություն չէ, սա ինքը՝ մեծ փաստաթուղթն է։ Այս փաստաթուղթը մինիմիզացնելու բոլոր փորձերն անազնիվ են, սա ռապիդ խաղաղություն անվանելու բոլոր փորձերն անհասկանալի են, քանի որ սա 4 տարուց ավել բանակցված ու վերջապես համաձայնեցված փաստաթուղթ է։ Երբեմն սիգարն ուղակի սիգար է, ինչքան էլ որ մարդիկ ցանկանան դրա փոխարեն այլ բան տեսնել։ Այսօր միայն պաշտոնական Բաքվի անզիջողականությունն, անտրամաբանական պահանջները, լրացուցիչ կալորիաների ակնկալիքն ու թշնամական հրապարակային հռետորաբանությունն է խանգարում դրա ստորագրմանը և խաղաղության հաստատմանը Հարավային Կովկասում (ինչը Հայաստանի և Ադրբեջանի անկախ պետությունների պատմության մեջ կարող է տեղի ունենալ առաջին անգամ): Հակամարտության հաղթահարումը կարող է բերել ողջ տարածաշրջանի կայունությանը աշխարհաքաղաքական կատակլիզմների և միջամտությունների հանդեպ, տնտեսական զարգացման և բարգավաճման հնարավորությունների և հանգեցնել երկու հարևան ժողովուրդների պատմության արյունոտ էջերի փակմանը, երկու ժողովուրդներն էլ բավականաչափ թանկ են վճարել այս պատերազմի համար: Հարկավոր է արձանագրել, որ այս պահից սկսած սահմանի երկու կողմերում էլ ցանկացած ոք, ով խոսում է նախապայմաններից, արդարությունից, հին վեճերից ու քենից, պարզապես վերարտադրում է կոնֆլիկտը։ Երբ կողմերից մեկը սկսում է ներկայացնել իր տուժումների, կորուստների ու խնդիրների երկար ցանկը, հակառակ կողմը վստահաբար կարող է անել ու անում է նույնը։ Բայց տասնամյակներ տևած կոնֆլիկտից հետո խաղաղության համաձայնագրի տեքստը պատրաստ է և կոնֆլիկտին առնվազն մասնագետներն ու քաղաքական գործիչները պետք է փորձեն մոտենալ պոստ-կոնֆլիկտային բառապաշարով ու տրամաբանությամբ։
Թե՛ Հայաստանի, թե՛ Ադրբեջանի ներքաղաքական իրավիճակը և թե՛ հատկապես արտաքին աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձություններն այս պահին հնարավոր են դարձնում Հայաստանի Հանրապետության և Ադրբեջանի Հանրապետության միջև խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումն ու կյանքի կոչումը։ Դրա համար անհրաժեշտ է, որ ԵՄ աջակցությունը Հայաստանին, իսկ ԱՄՆ նոր ադմինիստրացիայի չեզոք ներգրավվածությունը գործընթացում՝ իբրև պայմանագրի երաշխավոր, շտապ ավելանա։
Արեգ Քոչինյան
