Ներածություն
ԱՄՆ նախագահական ընտրություններում նախկին նախագահ Դոնալդ Թրամփի հաղթանակը նոր իրավիճակ է ձևավորում ոչ միայն ԱՄՆ-ում, այլև ողջ աշխարհում։ Թեև Թրամփը 2017-2020թթ․ արդեն մեկ անգամ եղել է ԱՄՆ նախագահ, և, որոշ առումով, նրա արտաքին քաղաքական կողմնորոշումների մասին ընդհանուր պատկերացումներն առկա են, սակայն նրա կառավարման նոր ժամանակաշրջանն առավել հաճախ կանխատեսվում է որպես «հավասարարժեք անորոշություններ պարունակող»։
Հայ-ռուսական հարաբերությունների ներկա զարգացումների վրա ԱՄՆ նոր նախագահի արտաքին քաղաքական դիրքորոշումների սպեկտրն ունի զգալիորեն միմյանցից տարբերվող ազդեցության հավանականություններ։ Այդ ազդեցության հետևանքները ոչ միայն երկկողմ, այլև տարածաշրջանային զգալի փոփոխություններ են նախանշում։ Ըստ այդմ՝ Թրամփի արտաքին քաղաքական հավանական այլընտրանքների ազդեցության գծային ուսումնասիրությունը կանխատեսվող մարտահրավերներին պատասխանելու և գոյացող հնարավորությունները բաց չթողնելու՝ գերակա նշանակություն ունի։
Թրամփի «մեկուսացման» քաղաքականությունը 2017-2020թթ․ և հայ-ռուսական հարաբերությունները
Առաջին նախագահության ժամանակաշրջանում Թրամփի որդեգրած արտաքին քաղաքականությունը բնութագրվում է որպես «մեկուսացման», ինչը ՀՀ-ՌԴ հարաբերությունների վրա կիրառական ազդեցություն գրեթե չի ունեցել։
2017-2018թթ․ ՀՀ իշխանությունների արտաքին քաղաքականությունը շարունակում էր լինել միագիծ։ Անվտանգության ապահովման ոլորտում Հայաստանը հենվում էր հայ-ռուսական պայմանագրերի և ՀԱՊԿ շրջանակներում գործընկերության վրա, ռազմական տեխնիկայի ձեռքբերումը, բանակի արդիականացումն ու անձնակազմի որակական առաջընթացը հիմնականում իրականացվում էին մեկ ուղղությամբ։ Ռազմաքաղաքական փոխհարաբերությունների այլ ուղղություններից, թերևս, հիշատակման արժանի է միայն ՀՀ-ՆԱՏՕ գործակցությունը, որը, սակայն, ուներ հատվածային և ոչ համակարգային բնույթ։
Տնտեսական ոլորտում 2017-2018թթ․ շարունակվում էր անցումը Եվրասիական տնտեսական միության կարգավորումներին, որի անցումային ժամանակաշրջանն ուներ իր որոշակի առանձնահատկությունները։ Փակ, մենիշխանական և կոռուպցիոն տնտեսական համակարգը փայլուն կերպով էր ինտեգրվում նման մեկ այլ համակարգում, ինչը նույնիսկ ապահովում էր փոքր, բայց կայուն տնտեսական աճ։
Քաղաքական առումով Հայաստանն ընկալվում էր որպես Ռուսաստանի «կցորդ» պետություն։ Այս ընկալումը հիմնականում փոփոխություն չկրեց նաև 2018թ․ «Թավշյա հեղափոխությունից» հետո։ 2018թ․ հոկտեմբերին տարածաշրջանային այցի շրջանակներում ԱՄՆ նախագահի ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Ջոն Բոլթոնը Երևանում նախ, ըստ էության, ստորադասեց հայ-ամերիկյան հարաբերությունները վրաց-ամերիկյան և ադրբեջանա-ամերիկյան հարաբերություններին, թեև նկատեց նաև Հայաստանում տեղի ունեցող ժողովրդավարական շրջադարձը։ Այնուհետև Բոլթոնն առաջարկեց հայ-ամերիկյան տնտեսական հարաբերությունների հեռանկարը դիտարկել մասնավոր հատվածում՝ ակնհայտորեն ակնարկելով տվյալ պահին պետական մակարդակում ՀՀ-ՌԴ տնտեսական սերտ համագործակցության անհաղթահարելիությունը։
2018-2020 թվականներին ևս հայ-ռուսական փոխհարաբերություններն էական փոփոխություններ չկրեցին։ ՀՀ նոր իշխանություններն ի սկզբանե հրաժարվեցին արտաքին քաղաքական փոփոխություններից։ Ըստ այդմ, տարբեր ոլորտներում հայ-ռուսական հարաբերությունները ստացան իներցիոն զարգացումներ։ Այս համատեքստում, նույնիսկ 44-օրյա պատերազմի ընթացքում, նախընտրական թեժ պայքարում գտնվող Թրամփի՝ Հայաստանին և պատերազմին վերաբերվող հայտարարությունները հիմնականում դեկլարատիվ էին, ուղղված էին ներքին լսարանին։ Զարմանալի չէ, որ Արցախում «սկանդինավյան խաղաղապահների տեղակայման» վերաբերյալ միտքը ՀՀ-ում նույնիսկ լուրջ քննարկման չարժանացավ։
Հանրագումարելով կարող ենք փաստել, որ Թրամփի կառավարման առաջին ժամանակաշրջանը հայ-ռուսական փոխհարաբերությունների վրա էական ազդեցություն չի գործել։ Սա պայմանավորված է եղել առաջին հերթին ՀՀ տարբեր իշխանությունների վարած արտաքին քաղաքական համանման կողմնորոշումներով, որոնց գլխավոր տրամաբանությունն էր բոլոր ոլորտներում Ռուսաստանի հետ համատեղ գործակցությունը։ Այլ ուղղությունները դիտարկվում էին որպես «հավելյալ արժեքի» հնարավոր աղբյուրներ։ Իսկ ՀՀ անվտանգության ոլորտն ընդհանրապես համարվում էր ՌԴ մենաշնորհը։ Հայ-ռուսական հարաբերությունների վրա Թրամփի քաղաքականության ազդեցության բացակայության մեկ այլ գործոն է հանդիսացել Միացյալ Նահանգների համար Հարավային Կովկասում Վրաստանի առաջնային, ռազմավարական նշանակությունը։ Վրաստանը դիտարկվել է որպես տարածաշրջանում Արևմտյան քաղաքակրթական-արժեքային համակարգի ներդրման գլխավոր կենտրոն, որի միջոցով փորձ էր արվում հավասարակշռել Ռուսաստանի ազդեցության ընդլայնումը։
ՀՀ-ՌԴ հարաբերությունների վրա ազդեցության բացակայության ևս մեկ գործոն է արդեն մեջբերված՝ Թրամփի «Մեկուսացման» քաղաքականությունը։ Արտաքին քաղաքական այս մոտեցման հիմնական համատեքստը «Բիզնես տրամաբանությունն» է։ Սա ենթադրում է քաղաքական ակտվություն բացառապես այն հատվածներում, որտեղից հնարավոր է ստանալ տնտեսական օգուտներ։ Հարկ է նկատել, որ Հարավային Կովկասն ընդհանուր առմամբ աչքի չէր ընկնում տնտեսական մեծ ներուժով, ինչն էլ, ի թիվս այլ գործոնների, 2017-2020 թվականներին հանգեցրեց տարածաշրջանում ԱՄՆ կողմից քաղաքական պասիվության։
Նոր իրավիճակի հիմքերն ու ազդակները
Թրամփի նոր՝ 2025թ․ նախագահության ժամանակաշրջանին տարածաշրջանը պատրաստվում է դիմավորել բացարձակապես այլ փոխդասավորվածությունների պայմաններում։ Այս փոփոխությունները կանխորոշելու են տարածաշրջանում Թրամփի քաղաքականությունը ՝ ինչպես փաթեթային, այնպես էլ երկկողմ տրամաբանության մեջ։ 2020թ․-ի համեմատ տարածաշրջանը վերափոխումների ենթարկած գործոններից հինգ հիմնականներն են․
1. 44-օրյա պատերազմի արդյունքներն ու հետագա իրադարձությունները փոխել են Հայաստանի և Ադրբեջանի փոխհարաբերությունների բնույթը։ Կողմերը մոտ են խաղաղության համաձայնության ստորագրման, ինչը կարող է զգալիորեն նվազեցնել տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցության միջոցները և ուղիները։
2. Նույն իրադարձություններով պայմանավորված՝ հսկա ճեղքվածք է առաջացել Հայաստանի և Ռուսաստանի փոխհարաբերություններում։ ՀՀ անվտանգային նոր մարտահրավերները և Ռուսաստանի վարքագիծը ստիպել են փնտրել անվտանգության ամրապնդման այլ աղբյուրներ, ինչը հանգեցրել է ՀՀ արտաքին քաղաքականության էական փոփոխությունների։
3. Վրաստանի իշխող կուսակցությունը հետքայլ է կատարել եվրաինտեգրման ճանապարհից, թեև 2023թ․ դեկտեմբերին Եվրամիությունը հաստատեց Վրաստանի՝ անդամության թեկնածուի կարգավիճակը։ Համապետական նոր ընտրություններին հաջորդել են ներքաղաքական ճգնաժամային գործընթացներ, որոնց արդյունքը կարող է էականորեն ազդել տարածաշրջանում Վրաստանի հետագա աշխարհաքաղաքական դերակատարման վրա։
4. Ռուս-ուկրաինական պատերազմի 4-րդ տարվա նախաշեմին տարածաշրջանային որոշումների կայացման համակարգում Ռուսաստանի դերակատարման էական նվազման արդյունքում ավելացել է այլ դերակատարների (ԱՄՆ, Իրան, Թուրքիա, Չինաստան, Ֆրանսիա, Եվրամիություն) ազդեցության մասնաբաժինը։
5. Չինաստանն Ադրբեջանի հետ կնքել է ռազմավարական համագործակցության համաձայնագիր, իսկ Վրաստանում իրականացնում է մեծածավալ ենթակառուցվածքային ծրագրեր։ Ըստ էության՝ Չինաստանն ակտիվորեն աշխատում է «Միջին միջանցք» ծրագրի իրականացման ուղղությամբ։
Նոր իրավիճակի ընկալման և արձագանքի այլընտրանքներն ու հայ-ռուսական հարաբերությունները
Ըստ էության՝ տարածաշրջանում Թրամփի արտաքին քաղաքականության այլընտրանքները 3-ն են։
Առաջին դեպքում Միացյալ Նահանգները կարող է որդեգրել Բայդենի վարչակազմի մոտեցումները։ Այդ մոտեցումների հիմնական վեկտորն ուղղված էր Ռուսաստանի ազդեցության աստիճանական նվազման խթանմանը։ Նման զարգացման հետևանքը հայ-ռուսական հարաբերությունների վրա կարող է լինել Հայաստանի արտաքին քաղաքական վեկտորի դանդաղ, բայց կայուն դիվերսիֆիկացման շարունակականությունը։ Հաշվի առնելով Վրաստանում ծավալվող իրադարձությունները և Չինաստանի ազդեցության ավելացումը՝ այս զարգացումն, այնուամենայնիվ, պարունակում է բազմաթիվ ռիսկեր, որոնցից է Հայաստանի ժողովրդավարական և ենթակառուցվածքային «կղզիացումը»։ Սա իր հերթին կարող է հանգեցնել հակառակ էֆեկտի՝ Ռուսաստանի կողմից նոր մարտահրավերների գեներացման։
Երկրորդ դեպքում Թրամփը կարող է փորձել տեղափոխել 2017-2020 թվականների Արևմտյան «հենման կետը»՝ Վրաստանից Հայաստան։ Զարգացումներն այս դեպքում կարող են լինել բազմակողմանի, կապված ֆիզիկական և հոգեբանական անվտանգության, տնտեսական դիվերսիֆիկացման, քաղաքական կախվածությունների նվազեցման և այլ առաջնահերթությունների հետ։ Նման քաղաքականության հիմնական ձեռքբերումը կարող է լինել տարածաշրջանային ենթակառուցվածքների գործարկումը, որի համար Թրամփի վարչակազմը կարող է խթանել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը։ Այս զարգացման մեկ այլ հնարավոր հիմք է 2024թ․ ապրիլի 5-ի հայ-ամերիկա-եվրոպական հանդիպման կապիտալացման շարունակությունը, որը տնտեսական դիվերսիֆիկացման համար գերակա կարևորություն ունի։ Հայ-ռուսական հարաբերությունների քայքայումն այս դեպքում կարող է ավելի մեծ և կտրուկ զարգացումներ ստանալ, ինչը պարունակում է մեծ ռիսկեր ու մարտահրավերներ։
Երրորդ քաղաքականությունը, որը կարելի է գնահատել որպես վատագույն տարբերակ, տարածաշրջանում ԱՄՆ հետաքրքրությունների կտրուկ նվազումն է։ Սա կարող է տեղի ունենալ «մեկուսացման» և «բիզնես քաղաքականությանը» վերադարձի տրամաբանությունում։ Այս դեպքում Հայաստանի համար բարդ կլինի դիմակայել ոչ միայն ադրբեջանական, այլև ռուսական հիբրիդային գործողություններին։ Սա կարող է նշանակել, որ հայ-ռուսական հարաբերություններում Ռուսաստանի գերակայող դերակատարումը նշանակալիորեն կամրապնդվի, ինչը հղի է Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական և այլ շահերի հաշվին ռուսական ազդեցության ավելացման վտանգով։ Հարկ է նկատել, սակայն, որ ԱՄՆ նոր կառավարությունում արդեն հայտարարված հնարավոր պաշտոնյաների ընդհանուր բնութագրիչներից է «հակաչինական» տրամադրվածությունը, ինչից կարելի է ենթադրել, որ «Միջին միջանցքի» նախագիծը, այնուամենայնիվ, մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնելու Թրամփի վարչակազմի համար։ Սա հիմք է տալիս կարծելու, որ նախագահության ժամանակաշրջանում «Հարավային Կովկասը» Թրամփի ուղղակի հետաքրքրությունների շրջանակներում է լինելու, ինչից կարելի է եզրակացնել, որ վատագույն տարբերակից խուսափելու հնարավորությունները բավականին մեծ են։
Ամփոփում
Ինչպես կարող ենք նկատել, տարածաշրջանում ԱՄՆ ցանկացած քաղաքականության դեպքում Հայաստանի նկատմամբ ռուսական նոր սպառնալիքներն ու մարտահրավերները առավել քան կանխատեսելի են։ Նման իրավիճակում Երևանի գլխավոր խնդիրը «տնային աշխատանքի» իրականացումն է, ինչը ենթադրում է ներուժի գնահատում, հավաքագրում, նախապատրաստություն և սցենարային մշակումներ՝ տարբեր դեպքերում մարտահրավերներին համարժեք պատասխանելու տրամաբանությամբ։ Զուգահեռաբար՝ անհրաժեշտ է նաև հայ-թուրքական և հայ-ադրբեջանական կարգավորման գործընթացների շարունակականությունն ու հնարավորության դեպքում՝ առաջընթացի գրանցումը։ Թրամփի նախագահության նոր ժամանակաշրջանը, ռիսկերին և մարտահրավերներին զուգահեռ, բերելու է հնարավորություններ, որոնց իրացման Հայաստանի հնարավորությունները կկանխորոշեն հետագա 4 տարիների ընթացքում ձեռքբերումների և կորուստների հավասարակշռությունը։
Լուսանկարը՝ EVN Report-ի
Հեղինակ՝ ԱՔՀԿ փորձագետ Ռոբերտ Ղևոնդյան
