Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի նոր շրջանը սկսվեց 2020 թ-ին՝ Արցախյան երկրորդ պատերազմի ավարտից և նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունից հետո:
Այս շրջանը կարելի է բաժանել երեք հիմնական փուլի.
- Կարգավորում ռուսական միջնորդությամբ՝ 2020թ․վերջ-2022թ․ սեպտեմբեր․ այս փուլի հիմնական թեմաները՝ ապաշրջափակում (2021թ. հունվարից), սահմանազատում (2022թ. մայիս),
- Կարգավորում արևմտյան միջնորդությամբ (2022թ․ սեպտեմբեր–2023թ․ սեպտեմբեր)՝ տարածքային ամբողջականության ճանաչում, խաղաղության պայմանագիր,
- Երկկողմ ձևաչափով կարգավորում (2023թ․ դեկտեմբերից մինչ այժմ)՝ սահմանազատում, խաղաղության պայմանագիր:
Հարաբերությունների առաջին թեման դարձավ տարածաշրջանում կոմունիկացիաների ապաշրջափակումը, որի շուրջ 2021թ. հունվարին Մոսկվայում կայացած եռակողմ հանդիպումից հետո ստեղծվեց փոխվարչապետերի ղեկավարությամբ հատուկ հանձնաժողով:[i] 2021թ. նոյեմբերին՝ Սոչիի հանդիպումից հետո, կողմերը նաև պայմանավորվեցին ուժի կիրառման սկզբունքից հրաժարվելու և խաղաղության պայմանագրի կնքման գործընթացի ակտիվացմանը նպաստելու մասին:[ii]
2022թ. մայիսյան սահմանային միջադեպերից հետո սահմանազատման հանձնաժողովների ստեղծմամբ առաջացավ հարաբերությունների նոր ձևաչափ, որի առաջին հանդիպումը տեղի ունեցավ մայիսի 24-ին Երասխ-Սադարակ միջպետական սահմանի հատվածում։[iii]
Պրահայում կայացած հանդիպումից հետո կողմերը նշեցին, որ խաղաղության պայմանագիրը կարող է կնքվել մինչ տարվա վերջ:[iv]
Այս ժամանակահատվածի համար բնորոշ էին ռազմական էսկալացիաները հայ-ադրբեջանական սահմանին և Լեռնային Ղարաբաղում: Տվյալ փուլն ավարտվեց 2023թ. սեպտեմբերին՝ ամբողջ ԼՂ-ի վրա ռազմական ճանապարհով ադրբեջանական կողմի վերահսկողության հաստատմամբ:
Խաղաղության պայմանագիր
2024 թ. սահմանազատման գործընթացին զուգահեռ ակտիվացան խաղաղության պայմանագրի կնքման շուրջ պաշտոնական հայտարարությունները: 2024թ. հունիս-հուլիս ամիսներին ադրբեջանական կողմն առաջարկում էր ստորագրել շրջանակային փաստաթուղթ, որտեղ կամրագրվեն կարգավորման հիմնարար սկզբունքները: Հայկական կողմն առաջարկում էր համապարփակ խաղաղության պայմանագիր: 2024 թ. օգոստոսի 7-ին պարզ դարձավ, որ կողմերը համաձայնվել են կոմունիկացիաների ապաշրջափակման մասին կետը հանել խաղաղության պայմանագրի տեքստից: 2024 թ. սեպտեմբերին արդեն հայկական կողմն էր առաջարկում ստորագրել խաղաղության պայմանագիրը՝ համաձայնեցրած կետերով (14-ը 17-ից), իսկ ադրբեջանական կողմը մերժում էր առաջարկը՝ խոսելով համապարփակ խաղաղության պայմանագրի մասին: Միաժամանակ, 2024 թ. օգոստոսի 31-ին, նշված ժամկետից 2 ամիս ուշացումով, ստորագրվեց սահմանազատման հանձնաժողովների կանոնակարգը:
Այս փուլում հիմնական զարգացումներն արտաքին քաղաքական դաշտում ռուս-ուկրաինական պատերազմի ելքի անորոշության աճն էր և ԱՄՆ-ում նախընտրական գործընթացը: ԱՄՆ հեռացող ադմինիստրացիայի ջանքերը՝ խրախուսել Բաքվին ստորագրել խաղաղության պայմանագիրը մինչև տարվա վերջ, անցան ապարդյուն:
Խաղաղության պայմանագրի բովանդակությունը
Թեև քննակվող խաղաղության պայմանագրի հայտարարված 17 հոդվածների մեծ մասի բովանդակությունը հայտնի չէ, կարելի է ենթադրել, որ նրա կառուցվածքը հիմնված է արդեն իսկ հնչեցված հիմնարար սկզբունքների վրա․
- փոխադարձ տարածքային ամբողջականության և սուվերենության ճանաչում,
- սահմանների անխախտելիություն և սահմանազատում,
- անվտանգային երաշխիքներ և բոլոր վեճերի խաղաղ ճանապարհով լուծելու սկզբունքի ամրագրում՝ համաձայն ՄԱԿ-ի կանոնադրության։ Չլինել սպառնալիք միմյանց նկատմամբ և չտրամադրել սեփական տարածքն այլ կողմերի (սրա մեջ կարելի է դիտարկել նաև երրորդ ուժերի ներկայությունը սահմանից հեռացնելու հետ կապված չհամաձայնեցված կետը) նման նպատակներով,
- դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատում,
- հարաբերությունների կարգավորման փաստաթղթերի իրավական ուժը ներքին օրենսդրության նկատմամբ (ըստ Ն. Փաշինյանի հարցազրույցի),[v]
- միջազգային դատարաններում հայցերի փոխադարձ սկզբունքով չեղարկում,
- տնտեսական համագործակցություն,
- հումանիտար և մշակութային հարցեր։
Կողմերի դիրքորոշումը նշված հարցերի նկատմամբ
Հայկական կողմը․ Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության կարգավիճակի և անվտանգության երաշխիքների հարցը, հայկական կողմի համար, հայ-ադրբեջանական կարգավորման գործընթացի գլխավոր թեման էր մինչ 2022 թ. հոկտեմբերը: 2022թ. սեպտեմբերի 13-ի ադրբեջանական ագրեսիան ՀՀ-ի նկատմամբ այդ առումով նոր իրավիճակ ստեղծեց՝ ստիպելով պաշտոնական Երևանին վերանայել իր դիրքորոշումները և փնտրել լուծումներ ՀՀ անվտանգությունը և տարածքային ամբողջականությունը երաշխավորելու համար:
Հայկական կողմի համար ընդունելի են բոլոր հիմնարար սկզբունքները և կետերը, որոնք նախատեսում են կողմերի տարածքային ամբողջականության, սուվերենության և սահմանների անխախտելիության սկզբունքների ամրագրումը, ինչպես նաև բոլոր կոմունիկացիաների ապաշրջափակումը նշված սկզբունքների հիման վրա: Հայկական կողմն ամբողջովին հրաժարվում է ուժային գործիքակազմից և բանակցային գործընթացում օգտագործվող միջոցները սահմանափակում դիվանագիտական խողովակներով:
Ադրբեջանական կողմը. Ադրբեջանական կողմի պաշտոնական մոտեցումն իր մեջ պարունակում է հետևյալ պահանջները.
- միջազգային դատարաններում հայցերի չեղարկում փոխադարձության սկզբունքով,
- երրորդ կողմերի ուժերի հեռացումը հայ-ադրբեջանական սահմանից (նկատի ունենալով Եվրոպական միության առաքելությունը Հայաստանում–EUMA).
Այս երկու պահանջները փաստացի հնչում են խաղաղության պայմանագրի շրջանակներում։
Բացի դրանից, ադրբեջանական կողմը պաշտոնական տարբեր մակարդակներով հնչեցնում է այլ պահանջներ, որոնցից են՝
- Հայաստանի Սահմանադրության փոփոխությունը,
- ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լիկվիդացումը,
- Հայաստանի «ռազմականացման» կասեցումը,
- «Զանգեզուրի միջանցքը» (անկախ ձևաչափերից՝ Մեղրիով անցնող ուղու կարգավիճակի տարբերությունը կոմունիկացիոն այլ ուղղությունների համեմատ),
- «արևմտյան Ադրբեջանի» թեզի արծարծումը,
- ռեպարացիաներ:
Վերջին երկու թեմաները կարելի է դիտարկել որպես հայկական կողմի վրա հավելյալ ճնշում գործադրելու գործիք՝ Լեռնային Ղարաբաղի հարցի ռեաբիլիտացիան երկարաժամկետ առումով փակելու համար:
Արձանագրելով խաղաղության պայմանագիր ստորագրելու ադրբեջանական կողմի ցածր մոտիվացիան՝ առաջարկում եմ հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների ու խաղաղության պայմանագրի շուրջ զարգացումների մի քանի սցենարներ:
Խաղաղություն առանց խաղաղության պայմանագրի
Սցենար առաջին․ Այս սցենարը ենթադրում է արտաքին ուժերի (ԵՄ, ԱՄՆ, Ռուսաստան, Թուրքիա) ցածր ներգրավվածություն: Երկկողմ ձևաչափում խաղաղության պայմանագրի շուրջ բանակցությունները ենթադրում են երկարատև, կոշտ մրցակցային գործընթաց՝ հիմնականում ադրբեջանական կողմի ճնշման և նոր պահանջների կամ ֆորմալ ու ոչ ֆորմալ պահանջների ներկայացման պայմաններում: Այնուամենայնիվ, երկարաժամկետ առումով, այս սցենարը ենթադրում է դանդաղ դեէսկալացիա: Նման եզրակացության հիմքում հետևյալ նախադրյալն է՝ մինչ ԼՂ տարածքը ռազմական ճանապարհով գրավելը Ադրբեջանը նախաձեռնում էր ցածր և միջին ինտենսիվության ռազմական էսկալացիաներ, ինչը կտրուկ փոխվեց 2023թ. սեպտեմբերից հետո: Կարելի է ենթադրել, որ նաև նշված փուլում միտումը շարունակական է լինելու. Բաքուն չի գնալու միջին ինտենսիվության էսկալացիաների և նվազեցնելու է ցածր ինտենսիվության էսկալացիաները, թեև ուժի կիրառման սպառնալիքը մնալու է ադրբեջանական կողմի «դիվանագիտական վոկաբուլյարում»՝ հայկական կողմի վրա շարունակական ճնշում գործադրելու և զիջումներ ստանալու ակնկալիքով։
Այս ռազմավարության նպատակն է Հայաստանի վրա մշտական ճնշում գործադրելով ստանալ առավելագույնը, փորձելով նաև հասկանալ՝ 2023 թ.-ից հետո հաստատված ստատուս քվոն ինչքանով է կայուն և վերջնական:
Ենթադրելով, որ խաղաղության պայմանագրի ստորագրումից հետո քաղաքական զարգացումներն անդառնալի են լինելու, բերելով նաև հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման, կոմունիկացիաների ապաշրջափակման և Հայաստանի տնտեսական զարգացման, ադրբեջանական կողմը փորձում է մաքսիմալ գին ստանալ, հասկանալով, որ դրանից հետո առկա փուլին բնորոշ շանտաժի լծակներն օգտագործելն այլևս անհնար է լինելու:
Թեև հարաբերությունների այս մոդելը երբեմն համեմատում են ռուս-ճապոնական հարաբերությունների հետ՝ խաղաղության պայմանագրի բացակայության պայմաններում տնտեսական, դիվանագիտական և այլ տիպի միջպետական համագործակցության դրսևորումներով, կարծում ենք, որ հայ-ադրբեջանական հարաբերություններում նման մոդելն առանց խաղաղության պայմանագրի կամ այն փոխարինող այլ հիմնարար փաստաթղթի ստորագրման անհնար է:
Սցենար երկրորդ. Արտաքին ներգրավվածություն արևմտյան դերակատարների (ԱՄՆ, ԵՄ) ակտիվ մասնակցությամբ: Նման միջամտությունը ենթադրում է հիմնարար սկզբունքների իրագործում և այս մոդելը կարելի է անվանել «արժանապատիվ խաղաղության»: Այն ներառում է տարածքային ամբողջականություն, դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատում, անվտանգության փոխադարձ երաշխիքներ, ենթակառուցվածքների համապարփակ ապաշրջափակում՝ սուվերենության սկզբունքի պահպանմամբ, տնտեսական համագործակցություն և ներգրավվածություն Արևելք-Արևմուտք գծով տրանսպորտային ու տնտեսական միջազգային ծրագրերում, հումանիտար և մշակութային հարցերի շուրջ համագործակցություն:
Սցենար երրորդ. Ռուսաստանի Դաշնության ներգրավվածություն Ուկրաինայում ռուսական կողմի համար որոշակի արդյունքներ արձանագրելու պարագայում: Այս միջնորդությունը նշանակում է հարաբերությունների որոշ տարրերի (մասնակի ապաշրջափակում, սահմանազատում ռուսական միջնորդությամբ և այլն) կարգավորում՝ հիմնականում ադրբեջանական կողմի համար բարենպաստ պայմաններով, միաժամանակ խուսափելով վերջնական և համապարփակ լուծումներից: Գլխավոր մարտահրավերը հայկական կողմի համար ռուսական վերահսկողության ներքո այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցք»-ի թեմայի ռեաբիլիտացիան է: Այնուամենայնիվ, քանի որ հիմնական վարկածն ադրբեջանական ու ռուսական կողմերի շահերի կոնֆլիկտի սկզբունքային բնույթն է, իմ կարծիքով, ադրբեջանական կողմը նման զարգացման պարագայում Հայաստանի վրա հավելյալ ճնշում գործադրելու համար փորձելու է օգտագործել ռուսական գործոնը, բայց երկարաժամկետ առումով հետաքրքրված չէ հողի վրա ռուսական ներկայության ամրապնդման մեջ: Ռուսական կողմի ուժեղացումն այս սցենարներով սպառնալիք կարող է դիտարկվել նաև Թուրքիայի կողմից:
Սցենար չորրորդ. Չորրորդ սցենարը Թուրքիայի միջնորդությունն է հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացում, ինչը ենթադրում է նաև ավելի հավասարակշռված մոտեցում կողմերի դիրքորոշումների նկատմամբ: Այստեղ պետք է նշել, որ Թուրքիան շահագրգռված է հակամարտության վերջնական կարգավորմամբ, ինչը կբերի տարածաշրջանային կոմունիկացիաների ապաշրջափակման: Սակայն, առանց ԱՄՆ-ի ակտիվ ջանքերի և Արևմուտքի հետ լավ հարաբերությունների, որտեղից այդ երկիրը կարող է ստանալ նաև ռազմական և տնտեսական աջակցություն, միայն թուրքական կողմը չունի համապատասխան մոտիվացիա՝ ճնշում գործադրել ադրբեջանական կողմի վրա ու դառնալ ավելի չեզոք միջնորդ: Այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորման որոշ փուլում Թուրքիայի ներգրավվածություն հնարավոր է, իսկ որոշ տեխնիկական հարցերում՝ անխուսափելի (ենթակառուցվածքների ապաշրջափակում):
Առաջարկած սցենարները դասել եմ ըստ ենթադրվող հավանականության՝ ավելի մեծից ավելի փոքր ուղղությամբ:
Եզրակացություն
Հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացն, անցնելով մի քանի փուլեր, կանգնել է երկկողմ ձևաչափի վրա՝ արտաքին էպիզոդիկ միջնորդությամբ: ԼՂ-ի վրա ռազմական լիարժեք վերահսկողություն հաստատելուց հետո, Ադրբեջանի մոտիվացիան՝ շարունակել միջին ինտենսիվության հաճախակի էսկալացիաները, նվազել է և, կարելի է ենթադրել, որ շարունակելու է ցածր հավանականություն ունենալ: Մյուս կողմից, քաղաքական ճնշումը և նաև ռազմական գործիք օգտագործելու սպառնալիքը շարունակելու են մնալ պաշտոնական Բաքվի գործիքակազմում՝ միտված լինելով ստիպել Հայաստանին գնալ հնարավորինս շատ զիջումների: Հայկական կողմը, իր կողմից, ընդունելով կարգավորման հիմնական սկզբունքները, շարունակելու է պնդել դրանց իրականացումը: Առանց մեկ կամ մյուս կողմի վրա արտաքին միջամտության և հավելյալ ճնշումների, այս իրավիճակը 2025թ.-ին ենթադրում է 2024թ.-ին բնորոշ իրավիճակի շարունակությունը՝ գուցե սահմանազատման գործընթացում որոշ առաջընթացով:
[i] https://www.primeminister.am/hy/foreign-visits/item/2021/01/11/Nikol-Pashinyan-visit-to-Moscow/
[ii] https://www.primeminister.am/ru/foreign-visits/item/2021/11/26/Nikol-Pashinyan-visit-to-Sochi./
[iii] https://shorturl.at/h3V4p
[iv] https://shorturl.at/lYdtd
[v] https://armenpress.am/hy/article/1207904
Հեղինակ՝ ԱՔՀԿ ասոցացված փորձագետ Սամվել Մելիքսեթյան
