Ի՞նչ է փոխվել Բաքու-Մոսկվա հարաբերություններում ադրբեջանական ինքնաթիռի կործանումից հետո

Նախաբան

Ադրբեջան-Ռուսաստան հարաբերություններում վերջին ամիսներին նկատելի է լարվածության զգալի աճ, որի հիմքում 2024 թվականի վերջին ադրբեջանական ինքնաթիռի վթարն է: Սույն հոդվածում ներկայացված է այդ լարվածության դինամիկան, թե ինչպես է ադրբեջանական կողմը մեղադրանքներից անցել ճնշման գործնական քայլերի և որոնք են Բաքվի և Մոսկվայի նման դիրքավորման հիմնական պատճառները։

Ինքնաթիռի վթարը և նախնական զեկույցը

2024 թվականի դեկտեմբերի 25-ին «Ադրբեջանական ավիաուղիներ» ավիաընկերության ինքնաթիռը, որն իրականացնում էր Բաքու-Գրոզնի չվերթը, ըստ ադրբեջանական կողմի[i]՝ «արտաքին ազդեցության հետեւանքով» վայրէջքի ժամանակ կորցրել է կառավարումը։ Այն ուղղություն է վերցրել դեպի Ղազախստան, սակայն Ակտաուից ոչ հեռու վայրէջքի ժամանակ կործանվել է։ Օդանավում եղել են 62 ուղևոր և անձնակազմի 5 անդամ: Նրանցից 38-ը զոհվել է, իսկ 29-ը՝ ստացել տարբեր աստիճանի վնասվածքներ:

Փետրվարի սկզբին Ղազախստանը հրապարակեց[ii] ադրբեջանական ինքնաթիռի վթարի հանգամանքների վերաբերյալ նախնական զեկույցը, համաձայն որի՝ օդանավը եղել է սարքին վիճակում, սակայն թռիչքի ժամանակ վերջինիս GPS համակարգը խափանվել է, որից հետո այն երկու անգամ ենթարկվել է արտաքին ազդեցության: Հաստատված է նաև, որ օդանավի արտաքին ծածկը, այդ թվում՝ տեխնիկական համակարգերը, լրջորեն վնասվել են օտար տարրերից, ինչը հանգեցրել է կառավարման համակարգի խափանման։

Հատկանշական է, որ քննիչ հանձնաժողովն իր դիտարկումները ներկայացրել է բավական զգուշավոր՝ առանց մեղավորության գնահատականների։ Օրինակ՝ զեկույցում առկա են փոքր, օտար մետաղական բեկորների լուսանկարներ, սակայն չկա որևէ վերլուծություն, թե ինչի մաս են դրանք:

Չնայած այս ամենին՝ փորձագետները համարում են ապացուցված[iii], որ GPS համակարգի խափանումը պայմանավորված է Գրոզնիում ռուսական էլեկտրոնային պատերազմի համակարգերով, որոնք այդ ժամանակ գործել են ուկրաինական ԱԹՍ-ների հակազդման համար։ Տեղորոշման համակարգի խափանման հետևանքով ինքնաթիռը մի քանի անգամ վայրէջքի անհաջող փորձ է կատարել և, հավանաբար, հենց այդ ժամանակ 2 անգամ վնասվել է ռուսական ՀՕՊ համակարգի արձակած հրթիռներից, ինչի հետևանքով կորցրել է կառավարումը։ Դա հաստատում են ինքնաթիռի արտաքին ծածկին առաջացած անցքերը: Ադրբեջանական կողմն անգամ պնդում է, թե ունի ապացույցներ, որ օդանավը խոցվել է ռուսական Պանցիր-Ս («Панцирь С») համակարգի հրթիռով։[iv]

Մեղադրանքներից անցում գործնական քայլերի

Ադրբեջանական օդանավի կործանումը բավական լուրջ լարվածություն է առաջացրել Մոսկվայի և Բաքվի հարաբերություններում, ինչը հատկապես վառ է արտահայտված տեղեկատվական դաշտում: Դրա առաջին դրսևորումները նկատելի դարձան ավիավթարից ժամեր անց։ Ռուսական լրատվականներում սկսեցին շրջանառվել տարբեր վարկածներ, օրինակ՝ թռչունների հետ բախման կամ թթվածնի բալոնի պայթյունի վերաբերյալ։ Դրանց ի պատասխան՝ ադրբեջանական քարոզչամեքենան լայն արշավ սկսեց՝ վթարի համար բացահայտ մեղադրելով ռուսական կողմին: Որոշ լրատվականներով էլ Ադրբեջանի իշխանություններն օդանավի կործանման մանրամասների վերաբերյալ սկսեցին տեղեկատվական արտահոսքեր իրականացնել։

Ավիավթարից հետո Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև սկսվեցին բարձր մակարդակի շփումներ, որոնց ընթացքում սակայն, կողմերը չկարողացան գալ համաձայնության և Բաքուն գնաց իր պահանջները հանրայնացնելու ճանապարհով։

Իլհամ Ալիևը տարբեր ձևաչափերով մեղադրեց Ռուսաստանին[v]՝ հայտարարելով, որ ինքնաթիռն անկառավարելի է դարձել ռուսական էլեկտրոնային պատերազմի միջոցների պատճառով, և այնուհետև վնասվել է գետնից արձակված կրակի հետևանքով։ Ավելին, ադրբեջանական կողմը սկսեց դժգոհել, որ Մոսկվան փորձում է միջադեպը կոծկել[vi], իսկ ինքնաթիռի կործանման համար մեղադրել օդաչուներին: Ադրբեջանի նախագահը բարձրաձայնեց նաև մի շարք պահանջներ՝ ռուսական կողմը պետք է ընդունի իր մեղքը, ներողություն խնդրի, պատժի մեղավորներին և փոխհատուցում վճարի:

Դեկտեմբերի 28-ին ՌԴ նախագահը զանգահարեց Ալիևին և ներողություն խնդրեց, սակայն ոչ թե ինքնաթիռը խոցելու համար, այլ որ «ողբերգական դեպքը տեղի է ունեցել Ռուսաստանի օդային տարածքում»[vii]։ Ռուսաստանի նման դիրքավորումն Ադրբեջանում ոչ միանշանակ ընդունվեց: Քարոզչական շրջանակները շարունակում էին քննադատել Ռուսաստանին՝ շեշտելով, որ Մոսկվան չի ընդունել իր մեղավորությունը:

Բաքուն պահանջեց, որ ինքնաթիռի սև արկղերի տվյալները վերծանի Բրազիլիան, որտեղ արտադրվել էր ինքնաթիռը, և ոչ թե Միջպետական ավիացիոն կոմիտեն՝ մտավախություն ունենալով, որ Ռուսաստանը կարող է օգտագործել այդ կառույցում իր ազդեցությունը՝ փաստերը կեղծելու համար:[viii]

Ուշագավ է, որ ռուսական պաշտոնական օղակները սկզբնական շրջանում Բաքվից հնչող մեղադրանքների հետ կապված լռում էին, իսկ ինչ որ պահից սկսեցին հայտարարել, թե պետք է սպասել օդանավի կործանման պատճառների հետաքննության արդյունքներին: Այդ խոսույթը պահպանվեց անգամ նախնական զեկույցի հրապարակումից հետո: Մոսկվան շեշտում է, որ այն դեռ վերջնական չէ, բացի այդ ռուս փորձագետներին հնարավորույթուն չի տրվել ծանոթանալու ապացույցներին:

Ադրբեջանական տեղեկատվական հոսքերի մշտադիտարկումը ցույց է տալիս, որ պաշտոնական Բաքուն հակառուսական արշավում ներգրավել է քաղաքական, փորձագիտական և տեղեկատվական զգալի ռեսուրսներ: Ավելին՝ բացի տեղեկատվական դաշտում ճնշումներից՝ ադրբեջանական կողմն այս ընթացքում ձեռնարկել է նաև գործնական քայլեր: Դրանցից առաջինը դեպի ՌԴ մի շարք քաղաքներ «Ադրբեջանական ավիաուղիների» չվերթների կասեցումն էր: 2024 թվականի վերջին Բաքուն փոխեց նաև Ադրբեջանում ՌԴ քաղաքացիների կացության կանոնները:[ix] Նոր կարգի համաձայն՝ նրանք Ադրբեջանում մեկ տարվա ընթացքում չեն կարող գտնվել ավելի քան 90 օր:

Դրան հաջորդեց Բաքվում գործող «Ռուսաստանի տան» մասին Ադրբեջանի մերձիշխանական լրատվականներից մեկի՝ «BAKU TV»-ի ռեպորտաժը[x], ըստ որի՝ այն մշակութային և հումանիտար աշխատանքի քողի տակ հակաադրբեջանական լրտեսական գործողությունների է մասնակցում: Օրեր անց «Ռուսաստանի տան» գործունեության դադարեցման հարցը բարձրացրեց նաև Ադրբեջանի ԱԳՆ-ն՝ պատճառաբանելով[xi], որ այդ կառույցը գրանցված չէ որպես իրավաբանական անձ, ինչը հակասում է երկրի օրենսդրությանը: Ռուսական կողմն արձագանքեց[xii]՝ հույս հայտնելով, որ կենտրոնի շուրջ իրավիճակը դրական լուծում կստանա՝ միևնույն ժամանակ շեշտելով, որ Մոսվան քանիցս դիմել է Բաքվին՝ կառույցի գրանցման վերջնականացման համար, սակայն դիմումները մնացել են անարձագանք:

Ադրբեջանի կողմից ճնշման մեծացման մեկ այլ օրինակ էր պետական լրատվականներով իրականացված հերթական «արտահոսքը»[xiii], որի համաձայն՝ պաշտոնական Բաքուն փաստեր և ապացույցներ է հավաքում, քանի որ մտադիր է կործանված օդանավի գործով դիմել միջազգային դատարան՝ Ռուսաստանին պատասխանատվության ենթարկելու համար։ Միևնույն ժամանակ նույն լրատվականները շեշտում էին, թե Մոսկվայի հետ երկխոսության դուռը փակված չէ։

Ռուս-ադրբեջանական հարաբերություններում լարվածության վերջին դրսևորումը դարձավ «Սպուտնիկ Ադրբեջանի» գործունեության կարգավորման որոշումը, որի համաձայն լրատվամիջոցի լրագրողների թիվը Բաքվում պետք է կրճատվի և հավասարվի Ռուսաստանում «Ազերթաջ» պետական գործակալության լրագրողների թվին։ Այսինքն՝ ներկայիս շուրջ 40 աշխատակցի փոխարեն այն կունենա ընդամենը 1 թղթակից։[xiv]

Ի՞նչի է ցանկանում հասնել Ադրբեջանը

Ռուսաստանի և Ադրբեջանի միջև լարվածությունը մի շարք հարցեր է առաջացրել՝ հաշվի առնելով երկու երկրների միջև խորացող ռազմավարական դաշնակցային հարաբերությունները: Ադրբեջանական կողմի ներկայիս դիրքավորումը կարելի է պայմանավորել մի քանի գործոնով:

Ադրբեջանական օդանավի կործանումը բավական լայն արձագանք է ստացել ադրբեջանական հանրության շրջանում՝ բորբոքելով նաև հակառուսական տրամադրությունները։ Սոցիալական ցանցերի ադրբեջանական տիրույթում մի քանի օր շարունակ ամենատարածվածը «Ռուսաստանը պետք է ներողություն խնդրի» հեշթեգն էր։ Նման իրավիճակում Ալիևը նախընտրեց ոչ թե դեմ դուրս գալ հանրային դժգոհության ալիքին, այլ գլխավորել այն, թեժացնել քարոզչական գործիքակազմով և դարձնել իր իշխանության շուրջ կոնսոլիդացնող գործոն։
Ադրբեջանը ռուսական ՀՕՊ-ի թույլ տված ենթադրյալ սխալը փորձում է օգտագործել նաև Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում իր դիրքերն ամրապնդելու համար։ ԼՂ ամբողջական հայաթափման հետևանքով Մոսկվան կորցրել է Ադրբեջանի նկատմամբ ազդեցության հիմնական լծակները։ Ավելին, Ուկրաինայում պատերազմի մեկնարկից հետո Ռուսաստանի համար Ադրբեջանի կարևորությունը զգալիորեն մեծացել է, օրինակ՝ լոգիստիկ և էներգետիկ ոլորտներում։ Տարածաշրջանային նոր իրողությունների պայմաններում Ադրբեջանը փորձում է դիրքավորվել որպես տարածաշրջանային ենթահեգեմոն, «միջին ուժ», ինչի մասին քանիցս բացահայտ խոսել է նաև Ալիևը։ Նման հավակնություններով պայմանավորված՝ Ռուսաստանի հետ Ադրբեջանը փորձում է խոսել հավասարը հավասարի պես և ներկայացնել պահանջներ։ Ավելին, չենք կարող բացառել, որ լարվածությունը մեծացնելով Բաքուն փորձում է այն հարթելու դիմաց Ռուսաստանից ստանալ նոր դիվիդենտներ, օրինակ լայն աջակցություն տարածշրջանում իր առավելապաշտական օրակարգին։
Միևնույն ժամանակ՝ օգտվելով լարվածությունից՝ Բաքուն ակտիվ քայլեր է ձեռնարկում Ադրբեջանում Ռուսաստանի «փափուկ ուժի» գործիքների չեզոքացման ուղղությամբ (նույն մարտավարությունը կիրառվել է նաև 2023 թվականին Իրանի հետ հարաբերությունների լարման շրջանում)։ Անգամ հարաբերությունների կարգավորման դեպքում՝ Մոսկվայի համար իր գործիքակազմի վերականգնումը բարդ և ժամանակատար կլինի։

Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին, ապա Մոսկվան ի սկզբանե որդեգրել է դիվանագիտական պայմանավորվածությունների միջոցով միջադեպը հարթելու մարտավարությունը, ինչը, սակայն, դեռ չի արդարացրել իրեն։ Ավելին՝ Բաքվի կողմից խնդրի հանրայնացումը Ռուսաստանի համար բարդացրել է նաև մարտավորությունը փոխելու հնարավորությունը։ Ստեղծված իրավիճակում բացահայտ զիջումների գնալը և Ադրբեջանի պահանջները կատարելը կարող է դիտվել որպես թուլության նշան և իր ազդեցությունը թողնել նաև այլ երկրների հետ հարաբերություններում:

Չնայած տեղեկատվական դաշտում Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև լարվածությունն աննախադեպ է, այն հազիվ թե վերաճի քաղաքական ճգնաժամի և լուրջ ազդեցություն ունենա նրանց դաշնակցային հարաբերությունների վրա: Կողմերն ունեն ռազմավարական շահերի համընկնումներ[xv], և անգամ օդանավի հետ կապված միջադեպը չի կարող խախտել դրանք։ Բացի դրանից, Բաքուն և Մոսկվան ձեռք են բերել մի շարք պայմանավորվածություններ՝ ինչպես երկկողմ, այնպես էլ՝ տարածաշրջանային բնույթի (օրինակ՝ «Հյուսիս-հարավ» միջանցք, ՌԴ-Ադրբեջան-Իրան գազամուղ), որոնց կյանքի կոչումը միայն մեծացնելու է նրանց փոխկախվածությունը:

[i] https://ordu.az/az/news/346979

[ii] https://www.gov.kz/memleket/entities/transport/about/structure/departments/Investigation/32127/1?lang=ru

[iii] https://novayagazeta.eu/articles/2025/02/04/mintrans-kazakhstana-podtverdil-chto-upavshii-v-aktau-samolet-byl-povrezhden-vneshnimi-obektami-news

[iv] https://www.reuters.com/world/azerbaijani-plane-that-crashed-december-was-hit-by-russian-pantsir-s-missile-2025-02-04/

[v] https://president.az/az/articles/view/67842

[vi] https://www.interfax.ru/world/1001826

[vii] http://www.kremlin.ru/events/president/news/76003

[viii] https://president.az/az/articles/view/67806

[ix] https://www.interfax.ru/world/1001240

[x] https://www.youtube.com/watch?v=UA93oDdrwG8

[xi] https://www.rbc.ru/politics/06/02/2025/67a497769a79474368ec153d

[xii] https://tass.ru/politika/23072149