Հայ-ադրբեջանական սահմանազատման ամենաակտուալ ու բարդ հարցերից են հայկական (Արծվաշեն) և ադրբեջանական (Վերին Ոսկեպար/Յուխարը Ասկիպարա, Սոֆուլու-Բարխուդարլու, Տիգրանաշեն/Քյարքի) անկլավների հետ կապված լուծումները: Թեև մինչև 2024 թվականի սկիզբը ադրբեջանական կողմի պաշտոնական հայտարարություններում հաճախ ընդգծվում էր, որ անկլավները ևս պետք է վերադարձվեն ադրբեջանական կողմին (իսկ Ղազախի շրջանի անկլավների վերադարձի պահանջը ներառված էր նոյեմբերի 9-ի հայտարարության նախնական տեքստում), 2024 թվականի «չորս գյուղերի» գործընթացից հետո այս հարցը դիտարկվում է սահմանազատման գործընթացի վերջնական փուլի մաս։
Հայաստանում և Ադրբեջանում անկլավների հարցով ԶԼՄ-ների ու վերլուծական դաշտի քննարկումները, գրեթե ամբողջովին, վերաբերվում են Հայաստանի ներսում նախկին ադրբեջանական անկլավներին, հիմնական միտումով, որ դրանք ունեն կարևորագույն ռազմավարական նշանակություն: Անկլավների հետ կապված շահարկումներն ու սխալները, որոնք շրջանառության մեջ են հայկական և ադրբեջանական տիրույթում (նաև ռուսական ԶԼՄ-ներում), բազմաթիվ են և վերաբերվում են անկլավների ծագմանը, տարածքին, բնակչությանը, դրանցով անցնող կոմունիկացիաներին և խնդրի հնարավոր լուծումներին:
Անկլավների ծագումը, նախկին բնակչությունը, տարածքը.
Հայ-ադրբեջանական սահմանային գոտում անկլավների առաջացումը կապված է հայ-ադրբեջանական խառը բնակության և էթնիկ սահմանի հատվածներում 1918-1920 թթ. կոնֆլիկտի ծայրահեղ անտագոնիստիկ բնույթի հետ: Դրա արդյունքում, խորհրդային շրջանում՝ ժամանակակից սահմանների ձևավորման պայմաններում, էթնիկ խմբով բնակեցված բնակավայրերը ձգտում էին լինել «հարազատ» հանրապետության կազմում, նույնիսկ եթե հիմնական էթնիկ արեալից կտրված էին: Այդ իսկ պատճառով սահմանային գոտուն մոտ, բայց հայկական գյուղերով շրջապատված ադրբեջանաբնակ գյուղերը ձգտում էին լինել Խորհրդային Ադրբեջանի կազմում, իսկ հայկական գյուղերը՝ Հայաստանի: Նշված պատճառով հայ-ադրբեջանական էթնիկ խառը գոտիներում սահմանը շեղվում էր բնական աշխարհագրական օբյեկտներից և ստանում բարդ բնույթ՝ առաջացնելով բազմաթիվ անկլավներ (անկլավ էր նաև Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը), էքսկլավներ (Նախիջևան) և պենեանկլավներ[i]:
Տավուշի անկլավների հատվածում, հատկապես Ոսկեպարի հովտի գյուղերի մահմեդական բնակչությունը 1920 թ.-ի հուլիս-օգոստոս ամիսներին «օգտագործվում» էր բոլշևիկների կողմից ՀՀ-ի դեմ ռազմական միջամտութունը արդարացնելու համար: Այդ հատվածում 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին հայ-ռուսական պայմանագրի համաձայն կողմերը մնում էին այն դիրքերում, որոնք զբաղեցրել էին հուլիսի 31-ի դրությամբ: Համաձայն այդ պայմանագրի՝ հայկական վերահսկողության տակ այդ շրջանում գտնվում էին Վերին և Ներքին Ոսկեպար, Մազամ, Կուշչի Այրում, Բաղանիս Այրում գյուղերը (Վերին Ոսկեպար անկլավը և Ներքին Ոսկեպարի պենեանկլավն ամբողջովին): Սակայն Կարմիր բանակի ստորաբաժանումներն արդեն օգոստոսի 11-ին խախտեցին հրադադարի ռեժիմը, և, օգտագործելով նշված գյուղերի մահմեդական բնակիչների աջակցությունը, անցան հարձակման, գրավելով նաև մի շարք հայկական գյուղեր: Հայկական և Կարմիր բանակի ստորաբաժանումների միջև ընդհարումներն այդ հատվածում փոփոխական հաջողություններով շարունակվել են մինչ 1920թ. սեպտեմբերի վերջը, ինչի հետ կապված Հայաստանի կառավարությունը բողոքի նոտաներ է հղել բոլշևիկներին[ii]: Ելնելով բոլշևիկների նմանատիպ այլ պրակտիկաներից, կարելի է պնդել, որ մեծ հավանականությամբ անկլավային և հայկական գյուղերի ներսում գտնվող այլ փոքր մահմեդական գյուղերի օգտագործումը ՀՀ-ի դեմ որպես ռազմական գործողությունների պատրվակ հիմնական պատճառն էր, որ հետագայում՝ խորհրդային վաղ շրջանի սահմանազատման գործընթացների շրջանում, դրանք փոխանցվեցին Խորհրդային Ադրբեջանին, ստեղծելով հայ-ադրբեջանական սահմանի բարդ երկրաչափությունը՝ անկլավների, պենեանկլավների և «լեզվակներ»-ի տեսքով:
Քարտեզ 1. Ադրբեջանի Ասկիպարայի պենեանկլավը՝ ըստ խորհրդային վարչական սահմանների
Թեև հայկական ԶԼՄ-ներում տարածված կարծիք կա, որ ադրբեջանական անկլավ-բնակավայրերի բնակչությունը խորհրդային շրջանի վերաբնակեցման քաղաքականության արդյունք է, բոլոր նշված գյուղերը (Վերին Ոսկեպար (ադրբ. Յուխարը Ասկիպարա), Սոֆուլու, Բարխուդարլու, Քյարքի) գոյություն ունեին առնվազն 19-րդ դարի երկրորդ կեսից և ֆիքսված են ցարական վիճակագրական աղբյուրներում, թեև եղել են փոքր գյուղեր: Օրինակ, 1886 թ.-ի տվյալներով, մահմեդականներով բնակեցված Սոֆուլու գյուղում ապրում էր 103 բնակիչ, Բարխուդարլու գյուղում՝ 69, Վերին Ոսկեպարում՝ 202[iii]: Արծվաշենը (Կուշչի, Բաշգյուղ, Բաշքենդ) անհամեմատ ավելի մեծ գյուղ էր և 1897 թվականին ուներ 1847 բնակիչ:
Քարտեզ․ 2 Հայկական (կարմիր) և մահմեդական (կանաչ) գյուղերը Տավուշի հատվածում 1886 թ.-ին և ժամանակակից սահմանները (շրջանակների չափը արտացոլում է գյուղի մեծությունը)
Խորհրդային վաղ շրջանում (1920-1930-ականներ) սահմանային հանձնաժողովների աշխատանքի արդյունքում, նշված գյուղերի մասով մի քանի անգամ ընդունվել են տարբեր լուծումներ, թեև սկզբնական շրջանում ենթադրվում էր ուղիղ ցամաքային կապ «մայր» երկրի հետ: Օրինակ, ուղիղ ցամաքային կապ է եղել Սոֆուլու-Բարխուդարլու գյուղերի և Ադրբեջանի հիմնական մասի միջև, քանի որ 1922 թվականի հայ-ադրբեջանական սահմանի նկարագրության մեջ սահմանն անցնում է նշված գյուղերից արևմուտք[iv]: Նույնը հայկական Արծվաշեն (Բաշգյուղ) խոշոր գյուղի պարագայում է: 1930-ականների սկզբից այդ գյուղերի դեպքում ընդունվեց անկլավի ձևաչափը: Քյարքիի (Տիգրանաշեն) անկլավացման պատմությունն ավելի մշուշոտ է, թեև հայտնի է, որ արդեն 1920-ականներին այն փաստացի Նախիջևանի կազմում էր:
Նշված անկլավների բնակչությունը խորհրդային շրջանում, բացառությամբ Արծվաշենի, եղել է փոքրաթիվ: 2009 թվականի ադրբեջանական մարդահամարի տվյալներով Ղազախի շրջանի երեք անկլավային գյուղերի տեղափոխված բնակչությունը հետևյալն էր. Վերին Ոսկեպար՝ 637, Սոֆուլու՝ 182, Բարխուդարլու՝ 421, Նախիջևանի Նոր Քյարքի (ամբողջովին Քյարքի գյուղից տեղափոխված)՝ 380, ընդհանուր՝ 1620 բնակիչ: (1990-ականներին Ադրբեջանի տարբեր բնակավայրերում հաստատված այս գյուղերի բնակիչները շարունակում են պաշտոնապես հաշվառված մնալ որպես այս նախկին գյուղերի բնակիչներ)։ Քանի որ 1989 թվականին Վերին Ոսկեպարի բնակչությունը 500 հոգի էր, կարելի է հաշվել բնական աճը 1989-2009թթ․ ժամանակահատվածում (500-ից–637)՝ մոտ 1․27 անգամ, համարելով այն մեդիանային և վերականգնել 1989 թվականի այդ ադրբեջանական գյուղերի մոտավոր բնակչությունը՝ 1270-1300 բնակիչ: Արծվաշենում 1979 թ.-ին բնակվում էր 2771 հայ բնակիչ՝ առնվազն 2 անգամ ավել, քան ՀՀ տարածքի ներսում բոլոր ադրբեջանական անկլավային գյուղերում միասին: Հարկավոր է նշել, որ ադրբեջանական աղբյուրներում, Վիկիպեդիայում, ինչպես նաև ռուսական և միջազգային ԶԼՄ-ների հրատարակություններում ադրբեջանական անկլավային գյուղերի բնակչության քանակը զգալիորեն ուռճացվում է: Օրինակ, Սոֆուլու-Բարխուդարլու անկլավի համար նշվում է 2 հզ. բնակիչ[v]:
Նույն խնդիրն առկա է նաև անկլավների տարածքների դեպքում: Օրինակ, Վերին Ոսկեպարի համար նշվում է 37 կմ² (գրեթե Արծվաշենի չափ), Սոֆուլու-Բարխուդարլու՝ 22 կմ², Քյարքի (Տիգրանաշեն)՝ 19 կմ², այսինքն ադրբեջանական անկլավների ամբողջական մակերեսը կազմում է 78 կմ², մինչդեռ նույն մասշտաբի քարտեզի վրա Արծվաշենի հետ անգամ տեսողական համեմատությունը ցույց է տալիս, որ ադրբեջանական անկլավները անհամեմատ ավելի փոքր են:
Քարտեզ․3 Նույն մասշտաբի քարտեզի վրա անկլավների տեսանելի (վիզուալ) չափերը։
1․ Արծվաշեն
2․ Վերին Ոսկեպար
3․ Սոֆուլու-Բարխուդարլու
4․ Քյարքի
Ըստ իմ հաշվարկների[vi]՝ Վերին Ոսկեպարի մակերեսը 26 կմ² է, Սոֆուլու-Բարխուդարլուինը՝ 9,87 կմ², Տիգրանաշենինը (Քյարքի)՝ 8,13 կմ²: Արծվաշենի մակերեսը 38,2 կմ² է: Հարկավոր է նշել, որ խորհրդային բանակի գլխավոր շտաբի քարտեզներով ադրբեջանական երկու միկրո անկլավ (ընդհանուր մակերեսը՝ 0,2 կմ²) նշված է նաև Տավուշի մարզի Պառավաքար գյուղից արևելք, սակայն այդ ամբողջ հատվածը (ՀՀ տարածքի ավելի քան 10 կմ²) օկուպացված է Ադրբեջանի կողմից: Այսպիսով, ադրբեջանական ամբողջ անկլավների մակերեսների ընդհանուր գումարը (44,2 կմ²) Արծվաշենի մակերեսից (38,2 կմ²) մեծ է 6 կմ²-ով:
Ադրբեջանական անկլավներն անցել են հայկական վերահսկողության տակ հետևյալ հերթականությամբ՝ Քյարքի (Տիգրանաշեն)՝ 1990 թ.-ի հունվարի 19-ին, Սոֆուլու-Բարխուդարլու՝ 1992 թ.-ի ապրիլի 27-ին, Վերին Ոսկեպար՝ 1992 թ.-ի հունիսի 8-ին (քառօրյա համառ մարտերից հետո): Ադրբեջանական ԶՈՒ-ն գրավել է Արծվաշենը 1992 թ.-ի օգոստոսի 8-ին:
Տիգրանաշենը նախկին անկլավների տարածքում միակ բնակավայրն է, որն ունի մշտական բնակչություն (հիմնականում հայ փխաստականներ Ադրբեջանից): Մնացած բոլոր անկլավներում գրեթե անհետ ոչնչացված է բնակարանային ֆոնդի մեծ մասը, և նախկին գյուղերի հետքերը դժվարությամբ են նշմարվում։
Քարտեզ․4 ՀՀ Պառավաքար գյուղի այն հատվածում գտնվող երկու ադրբեջանական միկրոանկլավները, որոնք ամբողջությամբ օկուպացված են Ադրբեջանի կողմից (Խորհրդային գլխավոր շտաբի 1:500 000 մասշտաբի քարտեզ, 1977 թ.)
Անկլավների հետ կապված խնդիրները և ենթակառուցվածքները.
Խորհրդային շրջանում միջհանարպետական սահմանները վարչական բնույթի էին, նրանց կարելի էր ազատորեն հատել, վարել հարևան հանրապետության տարածքում որոշակի տնտեսական գործունեություն, կառուցել կոմունիկացիաներ, օգտվել արոտներից, բնական հանածոներից ու ջրային ռեսուրսներից և այլն: Արծվաշենը ՀԽՍՀ-ի հետ կապող ասֆալտապատ ճանապարհը կառուցված էր ՀՍԽՀ-ի հանրապետական բյուջեից, և կապն անկլավի ու Խորհրդային Հայաստանի միջև ազատ էր: Նույնը վերաբերվում է ադրբեջանական անկլավներին ԽՀ-ի ներսում: Ավելին, այդ անկլավներով կարող էին անցնել նաև ԽՀ ներքին ենթակառուցվածքները՝ ճանապարհներ, տնտեսական օբյեկտներ ու նույնիսկ բնակավայրեր (ամբողջովին և մասնակի, ինչպես Սոֆուլու-Բարխուդարլու անկլավի դեպքում, որի ներսում կար նաև հայկական Կայան ավանը):
Պետական սահմանի պայմաններում, սակայն, անկլավի առկայությունը դիտարկվում է որպես միջպետական հարաբերություններին հավելյալ բարդություն հաղորդող հանգամանք: Թեև անկլավի տարածք մուտք գործելը կարող է ունենալ հեշտացրած կարգավորումներ, սակայն նման լուծումները ենթադրում են նաև պետությունների միջև վստահության և հարաբերությունների բարձր մակարդակ: Հակառակ դեպքում, օրինակ, ինչպես Կենտրոնական Ասիայում, մուտքը դեպի անկլավներ իրականացվում է անցակետային ռեժիմով և ստեղծում բազմաթիվ բարդություններ՝ թե բնակչության համար, թե միջպետական հարաբերություններում (ընդհուպ` զինված բախումներ):
Միջազգային բոլոր նախադեպերը նաև ենթադրում են անկլավների տարածքում սահմանափակ ռազմական ներկայություն, որը կարող է բաղկացած լինել սահմանապահ և ոստիկանական ուժերից: Նշված պատճառով, օրինակ, 1939 թ.-ին, Ֆրանկոյի հաղթանակից հետո, իսպանական քաղաքացիական պատերազմում Ֆրանսիայի ներսում գտնվող իսպանական Լլիվիյա անկլավում պահպանվում էր հանրապետական վարչություն, քանի որ Ֆրանսիայի տարածքով անցնելու համար իսպանական զինվորներին հարկավոր էր հատուկ թույլտվություն:
Անկլավների մյուս լրջագույն խնդիրն անկլավ մտնող ենթակառուցվածքներն են (ջրամուղ, գազամուղ, էլեկտրականություն, կապ), ինչպես նաև տարբեր ծառայություններ (փոստային, բժշկական և այլն), որոնց հետ կապված բազմաթիվ խնդիրներ կարող են պարալիզացնել բնականոն կյանքը անկլավների տարածքում: Օրինակ, Հնդկաստանի և Բանգլադեշի անկլավների մի մասը զրկված էր էլեկտրականությունից, քանի որ կողմերը ենթակառուցվածքների հետ կապված համաձայնություններ չունեին:
Անկլավների հետ կապված նման բարդությունները դրանց փոխանակման հիմնական պատճառն են (օր.՝ Հնդկաստանի և Բանգլադեշի միջև՝ ավելի քան 150 անկլավի փոխանակում): Նման լուծումը նաև օպտիմալ է համարվում ԵԱՀԿ աշխատության[vii] մեջ, որպես օրինակ ունենալով լիտվական Պագիրյայ անկլավի փոխանցումը Բելառուսին և վերջինիս կողմից համապատասխան մակերեսի փոխհատուցումը: Նույն տրամաբանությունից ելնելով, ռուս-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատման (2010թ.) արդյունքում Ադրբեջանին հանձնվեցին Դաղստանի (ՌԴ) երկու գյուղ-անկլավ ԱՀ Խաչմասի շրջանի տարածքում՝ Խրախ-Ուբա և Ուրյան-Ուբա, որոնց բնակիչները ՌԴ քաղաքացի էին: Երկար բողոքներից հետո Խրախ-Ուբայի բնակիչները ստիպված տեղափոխվեցին ՌԴ:
Հոդվածի երկրորդ մասը՝ այստեղ։
Լուսանկարը՝ CivilNet-ի
Սամվել Մելիքսեթյան
[i] Պենեանկլավ – մի պետության տարածք, որն ունի ընդհանուր ցամաքային կապ այդ պետության հետ։ Սակայն դեպի այդ տարածք տանող ճանապարհն անցնում է այլ պետության (կամ վարչաքաղաքական այլ միավորի) տարածքով:
[ii] Hovannisian, Richard G. The Republic of Armenia: Between Crescent and Sickle: Partition and Sovietization.1996. Vol. 4. P. 103.
[iii] Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. Тифлис, 1893. // Казахский уезд.
[iv] Բանբեր Հայաստանի արխիվների, 2017, № 125, էջ 74
[v] https://www.kommersant.ru/doc/2674108
[vi] Google Earth-ի մակերեսներ չափող ստանդարտ գործիքներից, որոնց սխալմունքի ինտերվալը կազմում է մի քանի տոկոս
[vii] https://www.osce.org/ru/secretariat/363471
